3. Lịch sử hình thành và kiến trúc độc đáo của Nhà Tù Hỏa Lò
Vùng đất xây dựng Nhà tù xưa thuộc làng Phụ Khánh, tổng Vĩnh Xương, huyện
Thọ Xương, Hà Nội. Phụ Khánh là một làng nghề thủ công nổi tiếng của đất
Hà Thành, nơi chuyên làm các loại siêu, ấm đất và bếp lò bằng đất nung để
đem bán khắp kinh kỳ, vì vậy làng có tên là Hỏa Lò.
Để có đất xây dựng, thực dân Pháp đã di chuyển 48 hộ dân tới làng Phụ
Khánh thuộc khu vực phố Thể Giao, quận Hai Bà Trưng ngày nay. Cùng với đó
là tháo dỡ, di chuyển đình Làng Phụ Khánh, chùa Lưu Ly, chùa Chân Tiên. Từ
đó, địa danh Hỏa Lò nổi tiếng là nơi giam cầm, hành hạ về thể xác và tinh
thần của hàng ngàn chiến sỹ cách mạng Việt Nam.
|
Bản đồ làng Phụ Khánh
|
Được khởi công xây dựng vào năm 1896 bởi thực dân Pháp, Nhà tù có tên là
“Maison Centrale” (Nhà tù Trung ương). Đây là một trong những nhà tù kiên
cố và lớn bậc nhất Đông Dương. Nhà tù Hỏa Lò nằm ở trung tâm Hà Nội, liền
kề với Tòa án, phía Tây giáp phố Richaud (nay là phố Quán Sứ), phía Nam
giáp phố Teinturiers (nay là phố Thợ Nhuộm), phía Bắc giáp đường Rollande
Prolonge (nay là phố Hai Bà Trưng). Tổng diện tích Nhà tù và những con
đường lân cận dẫn đến nhà tù là 12.908m2, ước tính chi phí xây dựng toàn
bộ là 1.212.434 đồng Đông Dương.
Nhà tù được thực dân Pháp đặc biệt chú trọng trong việc xây dựng, đặc biệt
là nguyên liệu. Tất cả thiết bị, phụ kiện đều được phải nhập từ Pháp và
được kiến trúc sư chấp nhận. Từ đó mà thực dân Pháp cho rằng Nhà tù này
“Nội bất xuất, ngoại bất nhập”. Sau 3 năm xây dựng, mặc dù nhiều hạng mục
công trình còn chưa hoàn thiện nhưng nhiều người yêu nước Việt Nam đã bị
thực dân Pháp bắt.
Các phòng giam tại Nhà tù Hỏa Lò được thiết kế cùng một kiểu: mái lợp
ngói, tường gạch kiên cố, quét vôi xám và hắc ín; các xà lim chỉ có một
vài ô cửa nhỏ được mở sát mái, làm cho các phòng giam trở nên càng tối tăm
và ngột ngạt. Bao quanh nhà tù là một bức tường đá hộc được xây kiên cố
(cao 4,3m và 5,4m, dày 0,5m), trên đó cắm đầy những mảnh chai sắc nhọn
nhằm ngăn tù nhân vượt ngục. Một đường tuần tra dọc hành lang rộng hơn 2m
ngăn cách giữa bức tường bảo vệ nhà tù. Bốn góc nhà tù là bốn chòi canh
gác để lính gác có thể quan sát toàn bộ hoạt động cả phía trong và ngoài
nhà tù.
|
Sơ đồ nhà tù Hoả Lò
|
4. Các chế độ giam giữ, thủ đoạn áp chế tù nhân
4.1 Cánh cửa Nhà tù
Với biệt danh là “Địa ngục trần gian”, nhà tù là nơi thực dân Pháp dung
nhiều thủ đoạn tàn ác đối với tù nhân. Chỉ cần bước chân qua cánh của gỗ
lim nặng 1,6 tấn là sẽ nhận những cú tát trời giáng, bị gọng cùm, đánh đập
trong các phòng biệt giam.
|
Cánh cửa gỗ lim
|
Những giám ngục cai quản nhà tù đều cáo già và đầy thâm niên trong ngành;
hệ thống cai đội phía dưới hung tợn cùng với một chế độ giam giữ cực kì hà
khắc, biến nơi đây thực sự là một nơi đã vào thì không thể ra.
Tù nhân sẽ được phát hai bộ quần áo tù, một bộ dài tay và một bộ cộc tay
có in chữ MC – viết tắt của Maison Centrale, mùa đông được phát thêm một
bộ chăn chiên Nam Định.
|
Bộ quần áo tù nhân có in chữ MC
|
4.2 Trại giam D – Nơi giam giữ tù nhân chính trị
Trại giam D là một trong những trại giam lớn nhất tại đây. Nằm sau cánh
cửa bước vào nhà tù. Trại lợp ngói, không có trần, tường xây kiên cố và
sơn hắc ín, tạo một cảm giác thật lạnh lẽo. Theo thiết kế, trại chỉ giam
giữ tối đa 40 người, nhưng có những thời gian trại giam gần 100 người. Cái
nóng ngột ngạt làm cho tù nhân trở nên bí bách hơn bao giờ hết. Vào mùa
hè, những người yếu hơn sẽ được ưu tiên nằm gần phía cửa ra vào để thở.
Còn vào mùa đông lạnh lẽo, do không có áo ấm, tù nhân phải nằm úp thìa để
đỡ rét hơn.
Trong buồng giam sẽ có hệ thống cùm chân người tù trên hai dãy sàn gỗ lim.
Giữa phòng là nhà vệ sinh lộ thiên, có thời gian chúng không cho lao công
quét dọn dẫn tới sự ô nhiễm nặng nề. Thời điểm năm 1917, số lượng tù nhân
vượt quá ngưỡng thiết kế, ngót một nửa tù nhân phải nằm dưới sàn nhà.
4.3 Khu Cachot – Ngục tối
Phía sau trại giam D chính là đường dẫn tới khu Cachot. Đây là nơi trừng
phạt những tù nhân bị quy tội vi phạm điều lệ nhà tù hoặc có hành vi chống
đối.
Phòng giam Cachot rất tối tăm, ngột ngạt, chật hẹp, thiếu dưỡng khí. Họ sẽ
bị cùm chân cả ngày đêm, bị đánh đập, phạt ăn cơm nhạt hoặc bị bỏ đói, vệ
sinh tại chỗ, thời điểm mùa đông bị cai ngục hắt nước lạnh vào người.
Ngoài ra, sàn xi măng được thiết kế dốc ngược để tù nhân khi nằm đầu sẽ
thấp hơn chân khiến cho máu dồn lên đầu. Nhiều tù nhân bị giam tại đây khi
ra khỏi ngục đều không thể nhìn rõ, mắt mù lòa, chân lê lết, toàn thân ghẻ
lở, phù nề.
|
Hình ảnh người chiến sĩ yêu nước bị giam trong một căn phòng của
khu Cachot, khu này để giam những chiến sĩ đấu tranh, vượt ngục,
tuyên truyền cách mạng…
|
4.4 Khu xà lim tử hình – Máy chém
Phía góc Tây Nam của nhà tù, thực dân Pháp cho xây dựng khu xà lim 1 để
giam giữ tù nhân bị kết án tử hình. Điều kiện giam giữ ở đây không khác gì
khi bị giam trong khu Cachot. Cửa chỉ mở 2 lần một ngày khi đưa cơm cho tù
nhân.
Theo quy định, tử tù sẽ bị giam tại đây 10 tháng, sau đó nếu được xử lại
có thể được giảm án xuống chung thân. Nhưng nhiều người đã bị tử hình chỉ
sau 2 -3 ngày bị đày vào đây.
Tội ác dã man nhất của thực dân Pháp tại đây là hình thức xử tử bằng máy
chém. Hiện nay chiếc máy chém đang được trưng bày tại Di tích lịch sử nhà
tù Hỏa Lò. Đây là công cụ mà thực dân Pháp coi là nhân đạo hơn so với hình
thức xử tử thời Trung cổ.
4.5 Chế độ ăn uống của tù nhân
Theo điều lệ của nhà tù, những phần ăn ở đây phải đảm bảo tiêu chuẩn. Tuy
nhiên, cai ngục thông đồng với chủ thầu cắt xén khẩu phần ăn. Chúng cho tù
nhân ăn những loại thực phẩm kém chất lượng, hết hạn sử dụng. Gạo hẩm,
thóc sạn, cá khô vụn lẫn cá ươn, thịt bạt nhạc, rau già…
Khẩu phần ăn được đụng trong máng gỗ gọi là “lập là”. Cai ngục không cho
dùng bát, đũa vì sợ tù nhân dùng làm vũ khí. Từ đó, những tù nhân đã tạo
ra những chiếc bát làm bằng vỏ quả dừa khô, đũa làm từ cành bàng…
Chế độ ăn thiếu chất, mất vệ sinh đã dẫn tới nhiều tù nhân bị mắc các bệnh
như kiết lỵ, sốt rét…Chỉ trong một năm 1920-1921 đã có tới 87 người tử
vong.
4.6 Phi công Mỹ trong Nhà tù Hỏa Lò
Trong thời gian Mỹ ném bom, bắn phá miền Bắc, đất nước còn đang gặp rất
nhiều khó khăn, chính phủ Việt Nam vẫn đối xử nhân đạo, tạo điều kiện tốt
nhất cho phi công Mỹ bị bắt sinh hoạt tại nhà tù. Tại đây, mỗi phi công
đều được cấp phát đầy đủ đồ dùng cũng như được chữa trị vết thương, khám
chữa bệnh chăm sóc hàng ngày.
|
Những vật dụng phi công Mỹ sử dụng
|
Trong trại giam, các phi công vẫn được tham gia hoạt động văn hóa: chơi
thể thao, nghe tin tức qua đài, xem phim…Cùng với đó là vẫn được đón lễ
Giáng sinh, lễ Tạ ơn và được tự chuẩn bị bữa ăn.
Ngày 27/1/1973, sau khi hiệp định Paris được ký kết, Việt Nam đã trao trả
toàn bộ phi công Mỹ bị bắt.
5. Những hoạt động đặc biệt tại nhà tù Hỏa Lò
Nhà Tù Hỏa Lò cũng thường xuyên tổ chức các hoạt động sinh hoạt, trưng bày
các tác phẩm, nhằm mục tiêu hướng đến khách du lịch tham quan có thể chiêm
ngưỡng được các tác phẩm nghệ thuật nối liền với địa điểm đó.
Tại Di tích còn có Đài tưởng niệm các chiến sĩ yêu nước đã hi sinh. Với
nghệ thuật thẩm mỹ cao, khắc lõm đá vào hình tượng những người tù, Đài
tưởng niệm được đánh giá là một trong những tượng đài đẹp nhất Việt Nam.