Kiểm toán tuân thủ – Lá chắn giúp doanh nghiệp giảm rủi ro pháp lý

HCM DIEU ACC

29 thg 9, 2025

Trong môi trường kinh doanh đầy biến động, bên cạnh áp lực tăng doanh thu và tối ưu chi phí, doanh nghiệp ngày càng phải đối mặt với nhiều quy định pháp luật, tiêu chuẩn ngành và quy chế nội bộ. Vi phạm những quy định này không chỉ gây hậu quả về tài chính (phạt, truy thu thuế, bồi thường) mà còn ảnh hưởng đến uy tín thương hiệu, mối quan hệ với đối tác và khả năng mở rộng thị trường. Trong bối cảnh ấy, kiểm toán tuân thủ (compliance audit) xuất hiện như một “lá chắn” quan trọng giúp doanh nghiệp chủ động phát hiện, đánh giá và khắc phục vi phạm trước khi bị thanh tra.

Kiểm toán tuân thủ không chỉ kiểm tra “hợp pháp” mà hướng đến xây dựng hệ thống quản trị tốt hơn, giảm rủi ro pháp lý và tăng độ tin cậy trong mắt cổ đông, nhà đầu tư, cơ quan quản lý.

1. Khái niệm & đối tượng kiểm toán tuân thủ

Kiểm toán tuân thủ là một trong những khái niệm khá quen thuộc trong lĩnh vực kiểm toán. Kiểm toán tuân thủ có thể được thực hiện ở góc độ là cuộc kiểm toán riêng rẽ hoặc cuộc kiểm toán được thực hiện kết hợp với kiểm toán tài chính hoặc kiểm toán hoạt động hoặc kết hợp cả 03 loại hình kiểm toán.
Đối tượng của kiểm toán tuân thủ rất đa dạng: có thể là doanh nghiệp (tư nhân hoặc công ty niêm yết), tổ chức có vốn nhà nước, đơn vị sử dụng ngân sách công, hoặc các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực chịu quản lý đặc biệt như ngân hàng, bảo hiểm, y tế…

Kiểm toán tuân thủ được áp dụng cho các lĩnh vực như: thuế, lao động – bảo hiểm xã hội, quản lý môi trường, đấu thầu – mua sắm công, hợp đồng vay nợ, quy trình nội bộ, và các cam kết quốc tế (ví dụ: chống tham nhũng, bảo vệ dữ liệu)…

2. Mục tiêu & ý nghĩa

Mục tiêu chính: đưa ra ý kiến độc lập về việc đơn vị được kiểm toán đã tuân thủ các quy định, luật lệ, chính sách hay chưa, và nếu có vi phạm thì xác định mức độ vi phạm.
Ý nghĩa quan trọng:
+ Phòng ngừa rủi ro pháp lý: phát hiện vi phạm tiềm tàng trước khi bị thanh tra, kiểm toán nhà nước hoặc cơ quan chức năng.
+ Củng cố uy tín & minh bạch: doanh nghiệp có kiểm toán tuân thủ sẽ tạo niềm tin với đối tác, cổ đông, khách hàng.
+ Hoàn thiện hệ thống quản trị nội bộ: kiểm toán tuân thủ giúp phát hiện lỗ hổng trong quy trình, hệ thống kiểm soát và từ đó đưa ra kiến nghị cải thiện.
+ Đáp ứng yêu cầu ngành & điều kiện cấp phép: trong một số ngành nghề (tài chính, bảo hiểm, y tế...) việc kiểm toán tuân thủ có thể là điều kiện bắt buộc theo luật hoặc quy định.

2. Quy trình & phương pháp thực hiện

2.1 Quy trình cơ bản

Một quy trình kiểm toán tuân thủ thường gồm các bước sau:

Giai đoạn	Công việc chính
Lập kế hoạch	Xác định phạm vi tuân thủ, tiêu chí kiểm toán, rủi ro trọng yếu, chiến lược kiểm toán
Thực hiện kiểm toán	Thu thập, kiểm tra chứng từ, phỏng vấn, khảo sát, so sánh với tiêu chí pháp luật và quy định nội bộ
Lập báo cáo kiểm toán	Tổng hợp phát hiện, đánh giá mức độ vi phạm, đưa kiến nghị khắc phục
Theo dõi sau kiểm toán	Kiểm tra việc thực thi kiến nghị, đánh giá hiệu quả khắc phục

Quy trình này tương tự như kiểm toán tài chính nhưng tập trung vào khía cạnh tuân thủ pháp luật & quy định nhiều hơn.

2.2 Phương pháp kiểm toán tuân thủ

Xem xét tài liệu & chứng từ: đối chiếu hồ sơ, hợp đồng, báo cáo với quy định pháp luật hoặc quy định nội bộ.

Kiểm tra mẫu (sampling): chọn mẫu hồ sơ đại diện để kiểm tra xem có tuân thủ không.
Phỏng vấn & khảo sát thực tế: làm việc với nhân sự, kiểm tra hiện trường để xác minh thực tế hoạt động.
So sánh với chuẩn mực & quy định: dùng các quy định pháp luật, chính sách nội bộ, tiêu chuẩn quốc tế làm tiêu chí so sánh.

2.3 Thách thức & lưu ý khi thực hiện

Nếu hệ thống kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp yếu, việc thu thập chứng cứ tuân thủ sẽ trở nên khó khăn.
Những thay đổi pháp luật liên tục khiến tiêu chí tuân thủ cũng phải cập nhật nhanh.
Có những vi phạm “ngụy trang” kỹ thuật hoặc nằm vùng giữa các quy định, cần kiểm toán viên có chuyên môn sâu để phát hiện.
Đảm bảo kiểm toán viên độc lập, khách quan, không chịu áp lực từ nội bộ doanh nghiệp.

2.4 Ví dụ minh họa & cập nhật mới

Gần đây, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định 228/2025/NĐ-CP, trong đó có nội dung tăng cường trách nhiệm của đơn vị kiểm toán trong việc tuân thủ các quy định pháp luật, minh bạch công khai kết quả kiểm toán (Audit & Assurance Alert – Decree No. 228/2025/ND-CP).
Một doanh nghiệp có vốn nước ngoài bị kiểm toán tuân thủ phát hiện vi phạm quy định lao động (không đóng bảo hiểm đúng yêu cầu). Kết quả: doanh nghiệp phải truy thu, điều chỉnh hợp đồng lao động và cải thiện bộ phận nhân sự để tuân thủ đúng luật.

3. Tiêu chí đánh giá chứng cứ và kết quả kiểm toán

Kết quả kiểm toán cần đáp ứng các tiêu chí cơ bản sau:

Tính phù hợp: Mang lại giá trị, ý nghĩa thực tiễn, phù hợp với nhu cầu quản trị và điều hành.
Tính tin cậy: Dựa trên bằng chứng xác đáng, thuyết phục và đáng tin.
Tính hoàn chỉnh: Bao quát đầy đủ các mục tiêu đã đề ra, không bỏ sót nội dung.
Tính khách quan: Độc lập, trung thực, không bị chi phối.
Tính dễ hiểu: Thể hiện rõ ràng, mạch lạc, dễ tiếp cận với người đọc.
Tính tương đồng: Kết quả trong cùng lĩnh vực phải đồng nhất, không mâu thuẫn.
Tính chấp thuận: Nhận được sự đồng thuận từ các bên liên quan như đơn vị được kiểm toán, chuyên gia độc lập, cơ quan quản lý, công chúng.
Tính tiếp cận: Kết quả phải dễ dàng được tiếp cận bởi các bên có quyền lợi liên quan.

Hiện nay, kiểm toán tuân thủ được áp dụng rộng rãi tại nhiều quốc gia phát triển, trong nhiều lĩnh vực nhằm đánh giá mức độ doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, quy định, tiêu chuẩn, thậm chí cả quy định nội bộ. Đồng thời, kiểm toán tuân thủ còn xem xét hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ hiện có.

Do đó, kế toán viên cần nắm rõ khái niệm, đối tượng, mục tiêu và nguyên tắc của kiểm toán tuân thủ để thấy được tầm quan trọng, từ đó khuyến nghị áp dụng trong chính doanh nghiệp mình.

Kết luận: Kiểm toán tuân thủ không chỉ là công việc kiểm tra hợp pháp – mà là công cụ quản trị chiến lược, giúp doanh nghiệp phát hiện và khắc phục rủi ro pháp lý trước khi nó trở thành “bom nổ chậm”. Trong thời đại thể chế pháp luật được siết chặt và yêu cầu minh bạch tăng cao, doanh nghiệp chủ động thực hiện kiểm toán tuân thủ sẽ có lợi thế vượt trội: từ củng cố nội lực, xây dựng niềm tin với đối tác, đến bảo vệ thương hiệu.

Công ty AGS cảm ơn bạn đã dành thời gian để đọc bài viết này. Hy vọng bạn đã có được những thông tin bổ ích. Hãy tiếp tục theo dõi chúng tôi để cập nhật thêm nhiều thông tin cũng như cơ hội việc làm tại AGS nhé.