“Forensic Audit – Giải pháp kiểm toán điều tra trong phòng chống gian lận tài chính thời 4.0”

HCM NHÃ NAM ACC

23 thg 10, 2025

Trong thời đại 4.0, khi dữ liệu số và công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) đang định hình lại toàn bộ nền kinh tế, gian lận tài chính ngày càng tinh vi và khó phát hiện hơn. Trước thực tế đó, Forensic Audit – Kiểm toán điều tra nổi lên như một “vũ khí” mạnh mẽ giúp doanh nghiệp và cơ quan quản lý phát hiện, phân tích và xử lý các hành vi gian lận tài chính. Không chỉ dừng ở việc kiểm tra sổ sách, kiểm toán điều tra còn kết hợp công nghệ, phân tích dữ liệu và kỹ năng điều tra chuyên sâu, trở thành xu hướng tất yếu của ngành kiểm toán hiện đại.

1. Giới thiệu

Trong thời đại 4.0, khi dữ liệu số và công nghệ tự động hóa (AI, blockchain, dữ liệu lớn) đang tạo ra những cơ hội mới nhưng cũng đồng thời mở ra những cách thức gian lận tài chính tinh vi hơn, vai trò của kiểm toán điều tra (forensic audit) càng trở nên quan trọng vượt trội. Kiểm toán viên không chỉ tham gia vào việc xác minh báo cáo tài chính sau sự cố mà còn đóng vai trò phòng ngừa, phát hiện sớm và điều tra các hành vi gian lận – từ thao túng báo cáo, rửa tiền, đến sử dụng tiền mã hóa và giao dịch xuyên biên giới.

2. Forensic Audit là gì và vì sao nó trở thành “vũ khí” trong chống gian lận?

2.1 Định nghĩa và phạm vi

Forensic Audit là quá trình kết hợp chuyên môn kế toán – tài chính, phân tích dữ liệu và điều tra với mục đích xác định hành vi gian lận, sai phạm hoặc vi phạm pháp luật trong báo cáo tài chính. Nó khác với kiểm toán thông thường ở chỗ: tập trung điều tra sâu, xác minh bằng chứng, truy vết giao dịch, và thường liên quan tới cơ quan pháp luật.

2.2 Vì sao cần trong thời đại 4.0

Việc gian lận tài chính ngày càng phức tạp: sử dụng công nghệ, tiền mã hóa, cấu trúc giao dịch xuyên biên giới. ([turn0search3])

Thị trường forensic audit toàn cầu đang mở rộng mạnh mẽ: báo cáo cho thấy diện tích thị trường sẽ tăng đáng kể, phản ánh nhu cầu ngày càng cao. ([turn0search2], [turn0search6])

Công nghệ mới hỗ trợ forensic audit: AI, machine learning, blockchain đang được dùng để phân tích bất thường, tamper-proof ledger và phát hiện mẫu giao dịch khả nghi.

3. Những công cụ và phương pháp hiện đại trong Forensic Audit

Phân tích dữ liệu lớn (Big Data Analytics): xử lý khối lượng lớn giao dịch để tìm mẫu bất thường.

AI & machine learning: phát hiện anomalies, tự học mô hình gian lận.

Blockchain & sổ cái phân tán: tăng tính minh bạch và khó chỉnh sửa tài liệu giao dịch.

Phần mềm chuyên biệt kiểm toán điều tra và hỗ trợ forensic: hỗ trợ truy vết, phân tích, lập báo cáo.

Hợp tác đa ngành: kiểm toán phối hợp với phòng CNTT, pháp lý, an ninh mạng để điều tra.

4. Vai trò kiểm toán viên và trách nhiệm trong Forensic Audit

Kiểm toán viên forensic phải có: kiến thức kế toán, kỹ năng điều tra, hiểu biết dữ liệu và công nghệ.

Họ chịu trách nhiệm xác minh bằng chứng, thu thập tài liệu, phát hiện dấu hiệu gian lận và báo cáo cho cơ quan có thẩm quyền.

Cần duy trì nghi ngờ nghề nghiệp (professional skepticism) và độc lập trong điều tra.

Đối mặt với thách thức đạo đức – phải chống lại áp lực từ khách hàng, ban quản lý doanh nghiệp muốn che dấu sai phạm.

5. Thách thức còn tồn tại

Thiếu nguồn nhân lực có chuyên môn cao về kế toán-forensic + công nghệ.

Dữ liệu giao dịch lớn và phức tạp, gây khó khăn cho việc xử lý và xác minh.

Hệ thống kiểm soát pháp lý ở nhiều quốc gia chưa đồng bộ, dẫn đến khó khăn trong điều tra xuyên quốc gia.

Công nghệ dù mạnh nhưng cũng tạo ra nguy cơ mới: tội phạm sử dụng AI/GenAI để tạo dữ liệu giả, deep-fake, và hệ thống ẩn danh.

6. Cơ hội và xu hướng tương lai

Xu hướng phòng ngừa thay vì chỉ phát hiện: forensic audit đang chuyển từ phản ứng thành chủ động.

Dịch vụ forensic audit mở rộng sang lĩnh vực ESG, chuỗi cung ứng, tiền mã hóa.

Sự tích hợp công nghệ cao và dữ liệu thông minh sẽ là một lợi thế cạnh tranh cho các công ty kiểm toán và doanh nghiệp.

Doanh nghiệp có thể xem forensic audit như một phần của quản trị rủi ro và minh bạch – tăng uy tín với nhà đầu tư và đối tác.

7. Khuyến nghị cho người làm nghề và doanh nghiệp

Đối với kiểm toán viên: nâng cấp kỹ năng phân tích dữ liệu, hiểu biết về AI, blockchain, và tăng khả năng điều tra chuyên sâu.

Đối với doanh nghiệp: xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ, hợp tác với forensic audit sớm để phòng ngừa gian lận, không chỉ chờ đến khi xảy ra.

Đối với tổ chức quản lý: hoàn thiện khung pháp lý, chuẩn mực forensic accounting và điều tra xuyên quốc gia, khuyến khích minh bạch tài chính.

8. Kết luận

Forensic Audit không còn là lựa chọn bổ sung mà đã trở thành một công cụ thiết yếu trong chống gian lận tài chính thời đại 4.0. Khi công nghệ và dữ liệu ngày càng trở thành vũ khí của cả người tốt và người xấu, việc tích hợp kiểm toán điều tra với phân tích dữ liệu và công nghệ sẽ quyết định niềm tin và minh bạch trong tài chính doanh nghiệp. Kiểm toán viên và doanh nghiệp nào chủ động nắm bắt xu hướng này sẽ có lợi thế lớn trong môi trường cạnh tranh và giám sát ngày càng khắt khe.