Gian lận và sai sót trên báo cáo tài chính: Trách nhiệm và thách thức đối với kiểm toán viên

Gian lận là một khái niệm pháp lý rộng, tuy nhiên trong khuôn khổ các chuẩn mực kiểm toán, kiểm toán viên chỉ tập trung vào những gian lận dẫn đến sai sót trọng yếu trên báo cáo tài chính. Có hai dạng sai sót cố ý mà kiểm toán viên đặc biệt quan tâm: gian lận trong lập báo cáo tài chính và gian lận do biển thủ tài sản

1.1. Mô hình Tam giác gian lận

Theo nghiên cứu của Donal R. Cressey (1919 – 1987), sau khi phỏng vấn 200 tội phạm kinh tế, ông chỉ ra ba yếu tố thúc đẩy hành vi gian lận, tạo thành mô hình Tam giác gian lận, bao gồm:
- Động cơ hoặc áp lực: Xuất phát từ khó khăn tài chính, thu nhập không thỏa đáng, áp lực lập báo cáo trong thời gian ngắn, nhu cầu giảm nghĩa vụ thuế hoặc do cá nhân yếu kém nhưng nắm vị trí quản lý.
- Cơ hội: Gian lận dễ xảy ra khi cơ chế kiểm soát nội bộ lỏng lẻo, tạo điều kiện để hành vi gian dối không bị phát hiện.
- Thái độ, cá tính: Không phải ai có áp lực và cơ hội cũng gian lận. Yếu tố quyết định vẫn nằm ở tính liêm chính của mỗi cá nhân. Khi thiếu đạo đức, áp lực và cơ hội sẽ biến thành hành vi gian lận.

1.2. Các hình thức gian lận thường gặp

Theo nghiên cứu của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận (ACFE) những năm 2002, 2004, 2006 và 2016, gian lận thường xảy ra dưới ba hình thức:
- Biển thủ tài sản: Do nhân viên hoặc ban giám đốc thực hiện, trong đó lãnh đạo thường gây ra các vụ gian lận khó phát hiện hơn.
- Tham ô: Người có quyền hạn lợi dụng trách nhiệm để chiếm đoạt tài sản nhằm trục lợi cá nhân hoặc phục vụ bên thứ ba.
- Gian lận trên báo cáo tài chính: Cố ý bóp méo số liệu nhằm lừa dối người sử dụng thông tin tài chính. Một số kỹ thuật gian lận phổ biến gồm: che giấu chi phí, ghi nhận doanh thu không có thật, định giá sai tài sản, ghi sai niên độ và không công bố đầy đủ thông tin.

2. Biện pháp kiểm toán đối với rủi ro gian lận

Tại Việt Nam, các biện pháp kiểm toán để xử lý rủi ro sai sót trọng yếu do gian lận ở cấp độ cơ sở dẫn liệu có thể được điều chỉnh theo ba hướng: nội dung, lịch trình và phạm vi của thủ tục kiểm toán.

2.1. Thay đổi nội dung thủ tục kiểm toán

Kiểm toán viên có thể phải thay đổi loại thủ tục hoặc kết hợp các thủ tục nhằm thu thập bằng chứng đáng tin cậy hơn, đặc biệt với các khu vực dễ bị cố ý gian lận.

2.2. Điều chỉnh lịch trình thực hiện

Tùy rủi ro, kiểm toán viên có thể:
- Kiểm tra gần ngày kết thúc kỳ kế toán để nâng cao hiệu quả,