Tiền ảo và những thách thức đối với công tác thi hành án dân sự

INC DIỄM QUỲNH

27 thg 11, 2025

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ 4.0 dẫn đến thị trường giao dịch tiền ảo trên thế giới ngày càng sôi động. Tuy nhiên, nhiều lĩnh vực pháp luật Việt Nam chưa điều chỉnh vấn đề này, đặc biệt là khi tiền ảo chưa được công nhận là tài sản đã đặt ra những thách thức đối với công tác thi hành án dân sự.

1. Nhận diện tiền ảo

1.1 Khái niệm

Trên thế giới hiện nay chưa có định nghĩa thống nhất về “tiền ảo”, hay “tiền mã hóa” cả về thuật ngữ và nội hàm. Theo định nghĩa của Tổ chức quốc tế về tiêu chuẩn hóa (ISO), tiền ảo (virtual currency) là loại tài sản ảo có tính chất tiền tệ, tức là có thể được sử dụng làm phương tiện trao đổi hay một tài sản có giá trị trong một môi trường cụ thể như trong trò chơi điện tử hay trong một trò chơi mô phỏng giao dịch tài chính.

Chỉ thị số 2108/843 ngày 30/5/2018 của Liên minh Châu Âu (EU) liên quan đến phòng, chống rửa tiền, tài trợ khủng bố đã định nghĩa tiền ảo là một biểu hiện của giá trị dưới dạng số. Loại tiền này không được một ngân hàng trung ương hay một cơ quan nhà nước nào phát hành hay bảo đảm, không gắn liền với một đồng tiền pháp định nào và không có địa vị pháp lý của tiền tệ, nhưng được chấp nhận thanh toán bởi cá nhân hoặc pháp nhân như một phương tiện trao đổi và có thể được chuyển đổi, lưu trữ hay giao dịch bằng phương thức điện tử.

Lực lượng đặc nhiệm về hoạt động tài chính (FATF) cho rằng, tiền ảo là biểu hiện của giá trị dưới dạng số có thể có trong giao dịch kỹ thuật số và có các chức năng như: (i) Một phương tiện trao đổi; và/hoặc (ii) Một đơn vị kế toán; và/hoặc (iii) Một hình thức lưu trữ giá trị, nhưng không phải là tiền pháp định ở một quốc gia, vùng lãnh thổ nào phát hành hoặc bảo đảm. Các chức năng trên chỉ được thực hiện trên cơ sở thỏa thuận trong cộng đồng người sử dụng của loại tiền ảo đó.

Nhìn chung, dưới góc độ công nghệ, tiền ảo có thể được coi là một tập con của tài sản số, là những thông tin tồn tại dưới dạng các đoạn mã máy tính trong một hệ thống thông tin chuyên biệt được thừa nhận và sử dụng bởi một cộng đồng nhất định nhằm xác nhận quyền hay lợi ích của một chủ thể. Mặc dù hay được đồng nhất với nhau, nhưng tiền mã hóa và tiền ảo theo quan điểm của tác giả là khác nhau, tiền mã hóa chỉ là một tập hợp con của tiền ảo, bởi vì ngoài tiền mã hóa thì tiền ảo vẫn còn những tập hợp con khác. Thực tế hiện nay, đa số các quốc gia căn cứ vào đặc điểm công nghệ phát hành để phân chia tiền ảo thành hai nhóm sau đây: (i) Tiền mã hóa hay còn được gọi là tiền thuật toán (Crypto currency), được tạo ra qua việc áp dụng công nghệ sổ cái phân tán mà phổ biến hiện nay là công nghệ blockchain kết hợp kỹ thuật mã hóa; và (ii) Tiền ảo thông thường là tiền ảo được tạo ra và quản lý bằng phần mềm, công nghệ máy tính có thể được viết bởi bất kỳ tổ chức, cá nhân bằng những ngôn ngữ lập trình hiện có để sử dụng chúng phục vụ cho mục đích của người sáng lập (ví dụ KNB trong game do VNG phát hành…).

1.2 Xu hướng pháp luật trên thế giới về tiền ảo

Vì tính chất quan trọng của tiền ảo nên việc điều chỉnh tiền ảo được các nước trên thế giới rất quan tâm. Tuy nhiên, quan điểm và cách tiếp cận của các quốc gia trên thế giới về xây dựng khung pháp lý về tiền ảo hiện nay không giống nhau. Cách tiếp cận và ghi nhận vị trí pháp lý về tiền ảo nói chung, tiền mã hoá nói riêng của các quốc gia có thể chia thành 04 nhóm sau:

(1) Cấm lưu hành trên diện rộng: Pháp luật của những quốc gia theo quan điểm này cấm hoàn toàn các tổ chức, cá nhân giao dịch, mua bán, sử dụng tiền mã hoá để thanh toán hoặc lưu thông dưới bất cứ hình thức nào. Tính tới thời điểm hiện tại, có 09 quốc gia đã ra lệnh cấm giao dịch bitcoin và các loại tiền ảo khác, bao gồm: Algeria, Bangladesh, Bolivia, Dominican Republic, Ghana, Nepal, Macedonia, Quatar, Vanuatu. Do đó, tại các quốc gia này không đặt ra vấn đề xây dựng khung pháp lý cho tiền mã hoá.

(2) Cấm sử dụng, lưu thông tiền mã hoá trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng: Việc không thừa nhận tiền mã hoá là phương tiện thanh toán hợp pháp do lo ngại ảnh hưởng đến chính sách tài chính - tiền tệ của quốc gia. Ví dụ điển hình có thể kể đến là Trung Quốc. Trung Quốc cho rằng vì tiền ảo không có tư cách pháp lý như tiền tệ hợp pháp, nên không thể được lưu hành dưới dạng tiền tệ trên thị trường. Do vậy, các hoạt động liên quan đến tiền ảo như phát hành token để gây quỹ cho doanh nghiệp (ITO - Initial Token Offerings), giao dịch các công cụ phái sinh tiền ảo, trao đổi tiền ảo (thậm chí trao đổi tiền ảo ở nước ngoài cho người dân ở Trung Quốc qua internet), giao dịch mua bán tiền ảo… là hoạt động trái pháp luật, bị pháp luật nghiêm cấm, bất kỳ người nào thực hiện các hoạt động có liên quan đến tiền ảo sẽ bị truy tố trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, nhiều Tòa án ở Trung Quốc trong nhiều năm xác định quyền sở hữu bitcoin vẫn là tài sản hợp pháp, tiền ảo là tài sản hợp pháp và được bảo vệ bởi quy định của pháp luật.

(3) Cho phép sử dụng, giao dịch tiền ảo: Một số nước đã và đang thực hiện nghiên cứu, điều trần về bản chất, vai trò, khung pháp lý đối với các loại hình tiền ảo, đồng thời đưa ra các cảnh báo đầu tư, kinh doanh tiền ảo. Mỹ thừa nhận sự tồn tại của tiền ảo là tất yếu, thậm chí sự phát triển vị thế tiền ảo trong các quan hệ kinh tế rất mạnh mẽ. Kết quả là chính quyền nước này bước đầu có những quy định ở cấp liên bang điều chỉnh các giao dịch về tiền ảo, cụ thể là sự thừa nhận tiền ảo là một loại tài sản và buộc các chủ thể tiến hành giao dịch tiền ảo phải đóng thuế khi thuộc các trường hợp luật định:

- Coi tiền ảo như là một trong các loại hàng hóa: Ở Indonesia, tiền ảo được công nhận là hàng hóa bởi Quy định số 99/2018 của Bộ trưởng Bộ Thương mại Cộng hòa Indonesia liên quan đến các vấn đề chung chính sách thực hiện giao dịch tiền ảo và quy định về hàng hóa. Cơ quan quản lý coi các giao dịch tương lai liên quan đến các quy định kỹ thuật đối với việc triển khai giao dịch thực tế các tài sản tiền ảo trên sàn giao dịch tương lai, tài sản tiền ảo là hàng hóa có thể được sử dụng làm đối tượng của hợp đồng tương lai được giao dịch. Hay như tại Mỹ, Ủy ban giao dịch hàng hóa tương lai (Commodity Futures Trading Commission - CFTC) đã phân loại bitcoin là một loại hàng hóa vào tháng 9/2015 và cho phép các chứng khoán phái sinh tiền ảo được giao dịch công khai. Chính vì vậy, Sở thuế vụ Mỹ (Internal Revenue Service - IRS) đã đánh thuế bitcoin như một tài sản. Theo đó, bất kỳ giao dịch nào sử dụng bitcoin sẽ bị đánh thuế dựa theo quy tắc tính thuế áp dụng với tài sản.

- Đối xử tương tự cổ phiếu đối với một số loại tiền ảo: Ủy ban dịch vụ tài chính Hàn Quốc đã đưa ra thông báo lập luận rằng tài sản mã hóa nói chung, tiền ảo nói riêng nên được hưởng sự bảo vệ giống như chứng khoán thông thường nếu chúng đáp ứng các định nghĩa tương tự mà Hàn Quốc áp dụng cho các chứng khoán khác.

- Coi tiền ảo là một phương thức thanh toán: Trong vụ Li v. Barber , 2022 ONSC 1176 ( Barber ), Tòa án Công lý cấp cao Ontario, Canada nhận thấy rằng các khoản tiền “dù ở dạng tiền tệ hay tiền điện tử hiện đều thuộc quyền sở hữu, quyền lực và kiểm soát hợp pháp của các bị cáo”.

(4) Trung lập, chưa có động thái rõ ràng về tiền ảo: Việt Nam chính là một trong những quốc gia đại diện cho xu hướng này. Cho đến thời điểm hiện tại, người dân vẫn thực hiện các giao dịch về tiền ảo trên các sàn giao dịch tiền điện tử mà không phát sinh nghĩa vụ với Nhà nước như nộp thuế đối với khoản thu nhập nhận được từ việc trao đổi, mua bán tiền ảo, có nhiều vụ việc liên quan đến tiền ảo.

2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về tiền ảo

Qua rà soát các văn bản quy phạm pháp luật như Bộ luật Dân sự năm 2015; Luật thương mại năm 2005, sửa đổi, bổ sung năm 2017, 2019; Luật chứng khoán năm 2019; Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017; Luật thuế giá trị gia tăng năm 2008, sửa đổi, bổ sung năm 2013, 2014 và 2016; Luật thuế thu nhập doanh nghiệp năm 2008, sửa đổi, bổ sung năm 2013, 2014 và 2020; Luật thuế thu nhập cá nhân năm 2007, sửa đổi, bổ sung năm 2012, 2014, 2016; Luật phá sản năm 2014... thì chưa có quy định phân loại và định danh một cách dứt khoát, rõ ràng các loại tiền ảo, trong đó bao gồm việc chưa xác định được tiền ảo thuộc loại hình nào trong các khái niệm pháp lý như: Chứng khoán (khoản 1 Điều 4 Luật chứng khoán năm 2019), hàng hóa (khoản 2 Điều 3 Luật thương mại năm 2005), tài sản (khoản 1 Điều 105 Bộ luật Dân sự năm 2015). Tuy nhiên, Việt Nam có quan điểm rõ ràng về việc tiền ảo không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp tại Việt Nam. Theo đó, pháp luật quy định việc phát hành, cung ứng và sử dụng tiền ảo làm phương tiện thanh toán bị xử phạt vi phạm hành chính và có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Ngày 21/8/2017, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1255/QĐ-TTg ngày 21/8/2017 phê duyệt Đề án hoàn thiện khung pháp lý để quản lý, xử lý đối với các loại tài sản ảo, tiền điện tử, tiền ảo. Đây có thể coi là sự nghiêm túc nhìn nhận đầu tiên của Việt Nam đối với tài sản ảo, tiền ảo. Đến ngày 15/6/2021, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục ban hành Quyết định số 942/2021/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược phát triển Chính phủ điện tử hướng tới Chính phủ số giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, trong đó có nội dung: Giao cho Ngân hàng nhà nước Việt Nam chủ trì nghiên cứu, xây dựng và thí điểm sử dụng tiền ảo dựa trên công nghệ chuỗi khối (blockchain) trong giai đoạn 2021-2023. Ngày 23/2/2024, Việt Nam ban hành Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện cam kết của Chính phủ Việt Nam về phòng, chống rửa tiền, tài trợ khủng bố và tài trợ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt nhằm đưa Việt Nam ra khỏi danh sách xám của Lực lượng đặc nhiệm tài chính về chống rửa tiền (FATF). Tại Kế hoạch này, Chính phủ yêu cầu Ngân hàng Nhà nước đánh giá rủi ro về rửa tiền trong kinh doanh casino, trò chơi có thưởng và tài sản ảo, thời hạn hoàn thành vào tháng 9/2024. Bộ Tài chính được giao xây dựng khung pháp lý để cấm hoặc điều chỉnh tài sản ảo và các tổ chức cung ứng dịch vụ tài sản này, hoàn thành trong tháng 5/2025.

Có thể thấy rằng tài sản ảo nói chung, tiền ảo nói riêng đang không được pháp luật công nhận là tài sản và đang nằm trong “khoảng trống pháp lý” khi không bị pháp luật cấm nhưng cũng không được pháp luật thừa nhận. Việc này gây ra hạn chế đối với các chủ thể tham gia các quan hệ liên quan đến tài sản ảo/tiền ảo, bởi Việt Nam được biết đến là một trong những quốc gia nắm giữ tỉ lệ tài sản tiền ảo cao. Việc Việt Nam không có tài liệu tham khảo nào về tiền ảo trong các thủ tục tố tụng, không có tuyên bố tư pháp rõ ràng dẫn đến những khó khăn nhất định không chỉ trong quá trình giải quyết các vụ việc tại cơ quan có thẩm quyền, mà còn cả trong việc thi hành các bản án, quyết định.

Công ty AGS cảm ơn bạn đã dành thời gian để đọc bài viết này. Hy vọng bạn đã có những thông tin bổ ích. Hãy tiếp tục theo dõi chúng tôi để cập nhật thêm nhiều thông tin cũng như cơ hội việc làm tại AGS nhé.