Tại Việt Nam, bạn hiểu gì về "tam giác gian lận" trong doanh nghiệp?

HCM KIÊN ADI

6 thg 11, 2025

Thực tế cho thấy, khoảng 95% các vụ gian lận bắt nguồn từ áp lực tài chính hoặc thói quen xấu của cá nhân. Khi cơ hội xuất hiện — do quy trình kiểm soát lỏng lẻo, nhiệm vụ chồng chéo hoặc thiếu phân tách rõ ràng — hành vi gian lận càng dễ dàng nảy sinh và phát triển. Bên cạnh đó, sự hợp lý hóa của người thực hiện, tức là khả năng tự biện minh cho hành vi sai trái, chính là mắt xích cuối cùng khép kín “tam giác gian lận”.

Tam giác gian lận là gì?

1. "Tam giác gian lận" được hiểu như thế nào?

1.1. Định nghĩa:

Theo định nghĩa, một nhân viên có thể thực hiện hành vi gian lận nếu hội tụ đủ 3 yếu tố: Áp lực, Cơ hội và Thái độ trong hành vi. Ngoài ra, theo nghiên cứu của Auditboad, cơ hội, áp lực và sự hợp lý hóa định hình các lựa chọn hằng ngày. Các nhà lãnh đạo kiểm toán sử dụng 3 yếu tố này để tạo nên “tam giác gian lận” (TGGL) - một khuôn khổ đơn giản giải thích lý do khiến mọi người thực hiện hành vi gian lận. Để gian lận xảy ra, ba yếu tố này thường hoạt động cùng nhau, tạo ra các điều kiện để một cá nhân có thể vượt qua ranh giới đạo đức.

Khi phân tích gian lận, các kiểm toán viên có 3 câu hỏi: Ai có thể hành động mà không bị kiểm soát? Ai đang gặp áp lực? Những câu chuyện nào khiến việc bẻ cong các quy tắc nghe có vẻ hợp lý? Bằng cách sử dụng TGGL làm ống kính, KTNB tập trung vào các tình huống có nguy cơ gian lận cao nhất và lập kế hoạch kiểm toán phù hợp, thu hẹp khoảng cách của rủi ro trước khi chúng phát triển.

Các chuyên gia của IIA nhấn mạnh rằng, TGGL không xa lạ, ngược lại, chúng xuất hiện thường xuyên mỗi khi một cá nhân xem xét các khoản thanh toán, phê duyệt một khoản chi hoặc các trường hợp đặc biệt, ngoại lệ không có sẵn trong kế hoạch. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa, làm việc xuyên biên giới và hệ thống công nghệ hiện đại, gian lận đã trở nên tinh vi hơn khi sử dụng các công cụ và công nghệ mới, nhanh hơn khả năng kiểm soát của tổ chức. Sự gia tăng của thanh toán kỹ thuật số và phê duyệt nhanh chóng mở ra những điểm yếu mà các quy trình cũ chưa thể lường trước.

1.2. Tầm quan trọng của "tam giác gian lận":

“Tam giác gian lận” không chỉ là một mô hình lý thuyết, mà là chiếc chìa khóa giúp doanh nghiệp hiểu cách gian lận hình thành và phát triển trong thực tế. Ba yếu tố áp lực – cơ hội – sự hợp lý hóa như ba mặt của cùng một đồng xu: khi chúng cùng tồn tại, nguy cơ gian lận gần như chắc chắn xuất hiện.

Trước hết, mô hình này giúp nhà quản lý và kiểm toán nội bộ nhận diện sớm những “điểm yếu mềm” trong hệ thống kiểm soát. Thay vì chỉ tập trung vào phát hiện gian lận đã xảy ra, doanh nghiệp có thể phòng ngừa từ gốc, bằng cách:

Giảm áp lực bất hợp lý cho nhân viên (ví dụ: chỉ tiêu doanh số phi thực tế, kỳ vọng lợi nhuận quá cao);
Hạn chế cơ hội gian lận bằng việc tăng cường kiểm soát, phân tách chức năng, và minh bạch hóa quy trình phê duyệt;
Và quan trọng nhất, xóa bỏ sự hợp lý hóa bằng cách xây dựng văn hóa liêm chính, đề cao đạo đức nghề nghiệp.

Trong bối cảnh Việt Nam, nơi nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn dựa vào niềm tin cá nhân hơn là quy trình, việc hiểu và áp dụng “tam giác gian lận” càng trở nên quan trọng. Nó không chỉ là công cụ cho kiểm toán viên, mà còn là kim chỉ nam cho lãnh đạo trong việc thiết kế hệ thống quản trị rủi ro hiệu quả và bền vững.

Nói cách khác, “tam giác gian lận” giúp doanh nghiệp nhìn thấy phần chìm của tảng băng — nơi những rủi ro đạo đức và lỗ hổng quản trị đang âm thầm tích tụ. Và chỉ khi nhận diện được điều đó, doanh nghiệp mới thật sự kiểm soát được rủi ro trước khi nó biến thành khủng hoảng.

2. Khi “tam giác gian lận” xuất hiện giữa đời thật

2.1. Câu chuyện SCB – Vạn Thịnh Phát: Khi quyền lực vượt qua kiểm soát

Vụ án Trương Mỹ Lan – Vạn Thịnh Phát đã khiến cả thị trường choáng váng. Hàng chục tỷ USD bị rút ruột thông qua mạng lưới công ty “ma”, trong suốt cả thập kỷ mà không ai phát hiện.

Vạn Thịnh Phát - Vụ án ngàn đô

Áp lực: Tham vọng mở rộng đế chế bất động sản, duy trì quyền lực và hình ảnh.

Cơ hội: Kiểm soát ngân hàng SCB gần như tuyệt đối, không có cơ chế giám sát độc lập.

Hợp lý hóa: “Mình là người tạo ra giá trị, thì cũng có quyền điều phối dòng tiền.”

Khi cả ba yếu tố này cùng tồn tại, tam giác gian lận khép kín – và hậu quả thì không chỉ là con số, mà là niềm tin của cả nền tài chính bị lung lay.

2.2. Việt Á – Khi lợi nhuận vượt lên trên đạo đức

Giữa thời điểm dịch COVID-19 căng thẳng, Công ty Việt Á nhanh chóng trở thành “ngôi sao sáng” với bộ kit xét nghiệm “made in Vietnam”. Nhưng đằng sau thành công đó lại là một chuỗi sai phạm: nâng khống giá bán, chi hoa hồng khủng, và lợi dụng tình thế khẩn cấp.

Việt Á - Đồng tiền phi pháp giữa đại dịch

Áp lực: Cơn khát lợi nhuận và áp lực “thành tích quốc gia”.

Cơ hội: Cơ chế mua sắm trong dịch bị nới lỏng, kiểm soát không kịp.

Hợp lý hóa: “Đây là thời điểm đặc biệt, chỉ là làm nhanh cho kịp cứu người.”

Một khi niềm tin bị che mờ bởi lợi ích, mọi quy trình kiểm soát trở nên vô nghĩa.

3. Bài học cho doanh nghiệp Việt

“Tam giác gian lận” không chỉ tồn tại trong những vụ án lớn. Nó có thể âm thầm xuất hiện ngay trong một phòng kế toán nhỏ, một quy trình phê duyệt đơn giản, hay một chính sách thưởng doanh số chưa hợp lý.

Muốn phá vỡ tam giác này, doanh nghiệp cần:

Giảm áp lực bằng cách thiết lập mục tiêu khả thi, không tạo sức ép phi thực tế.

Hạn chế cơ hội bằng quy trình rõ ràng, phân tách nhiệm vụ, và giám sát chéo.

Xóa bỏ hợp lý hóa bằng văn hóa minh bạch, liêm chính – nơi “làm sai là mất lòng tin”.

“Không phải vì họ muốn gian lận, mà vì hệ thống cho phép họ làm thế.”

Gian lận không tự nhiên mà có — nó được “nuôi dưỡng” bởi môi trường cho phép nó tồn tại.
Hiểu về tam giác gian lận không chỉ để phòng ngừa sai phạm, mà còn để xây dựng doanh nghiệp bền vững hơn, đáng tin hơn, và nhân văn hơn.

Cảm ơn bạn đã dành thời gian đọc bài viết này! Hy vọng những chia sẻ về tam giác gian lận đã giúp bạn hiểu rõ hơn cách nhận diện và phòng ngừa rủi ro trong doanh nghiệp.

Hãy tiếp tục theo dõi website của AGS để cập nhật thêm nhiều thông tin hữu ích về kiểm toán nội bộ, quản trị rủi ro và phát triển doanh nghiệp bền vững.