Gian Lận Và Sai Sót Trên Báo Cáo Tài Chính: Nhận Diện, Nguyên Nhân Và Trách Nhiệm Của Kiểm Toán Viên

Trong bối cảnh doanh nghiệp ngày càng mở rộng quy mô và cạnh tranh khốc liệt, tính minh bạch tài chính trở thành “tấm vé an toàn” để tồn tại và phát triển. Và kiểm toán – với vai trò như người gác cổng thông tin tài chính – chính là yếu tố then chốt giúp doanh nghiệp củng cố niềm tin với nhà đầu tư, ngân hàng, cổ đông và cơ quan quản lý. Một báo cáo tài chính chỉ thực sự có giá trị khi được kiểm tra độc lập, khách quan và tuân thủ chuẩn mực. Đó cũng là lý do kiểm toán ngày càng được nhìn nhận như một phần không thể thiếu trong quản trị hiện đại.

1. Gian Lận Và Sai Sót Trên Báo Cáo Tài Chính

1.1. Phạm Vi Gian Lận Kiểm Toán Viên Quan Tâm

Mặc dù gian lận là một khái niệm rộng, kiểm toán viên chỉ tập trung vào các hành vi gian lận gây ra sai sót trọng yếu trên báo cáo tài chính. Các sai sót cố ý thường xuất phát từ hai nhóm chính:
- Lập báo cáo tài chính gian lận
- Biển thủ hoặc tham ô tài sản

1.2. Mô Hình Tam Giác Gian Lận (Fraud Triangle)

Nghiên cứu của Donal R. Cressey trên 200 tội phạm kinh tế cho thấy hành vi gian lận xuất phát từ ba yếu tố tạo thành Tam giác gian lận:

1.2.1. Áp lực hoặc động cơ

Áp lực tài chính của doanh nghiệp và cá nhân, mức lương thưởng không thỏa đáng, thời gian lập báo cáo quá gấp, sức ép về lợi nhuận hay xuất phát từ người quản lý thiếu năng lực là những nguyên nhân thường gặp.

1.2.2. Cơ hội

Gian lận chỉ có thể xảy ra khi tồn tại lỗ hổng trong cơ chế kiểm soát, tạo điều kiện cho người thực hiện dễ dàng che giấu hành vi.

1.2.3. Thái độ và cá tính

Không phải ai có áp lực và cơ hội cũng gian lận. Hành vi còn phụ thuộc vào phẩm chất và thái độ mỗi cá nhân. Thiếu liêm chính là yếu tố biến “áp lực + cơ hội” thành hành vi gian lận.

2. Các Hình Thức Gian Lận Chủ Yếu

Các nghiên cứu của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận tại Mỹ trong nhiều năm chỉ ra ba nhóm hành vi gian lận phổ biến:

2.1. Biển Thủ Tài Sản

Nhân viên và cả thành viên Ban giám đốc đều có thể thực hiện, trong đó cấp quản lý thường gây ra sai phạm lớn và tinh vi hơn.

2.2. Tham Ô

Xảy ra khi người quản lý lợi dụng quyền hạn để chiếm đoạt tài sản hoặc làm trái nghĩa vụ nhằm thu lợi cho bản thân hoặc bên thứ ba.

2.3. Gian Lận Trên Báo Cáo Tài Chính

Đây là hành vi bóp méo thông tin nhằm lừa dối người sử dụng báo cáo. Các kỹ thuật gian lận phổ biến gồm:

2.3.1. Che giấu công nợ và chi phí

Thường nhằm làm tăng lợi nhuận bằng cách không ghi nhận công nợ, không trích lập dự phòng, vốn hóa chi phí hoặc bỏ sót các khoản giảm trừ.

2.3.2. Ghi nhận doanh thu không có thật hoặc khai khống

Có thể thông qua khách hàng giả, hóa đơn khống, ghi nhận doanh thu sai điều kiện chuyển giao rủi ro hoặc cố ý tăng số lượng, đơn giá.

2.3.3. Định giá sai tài sản

Không trích lập dự phòng, không ghi giảm giá trị hàng tồn kho hư hỏng hoặc định giá sai các khoản đầu tư, tài sản cố định…

2.3.4. Ghi nhận sai niên độ

Cố ý chuyển doanh thu/chi phí sang kỳ khác để điều chỉnh lợi nhuận theo ý muốn.

2.3.5. Không khai báo đầy đủ thông tin

Lược bỏ các thông tin quan trọng trong thuyết minh như nợ tiềm tàng, sự kiện sau ngày khóa sổ, giao dịch liên quan…

3. Biện Pháp Kiểm Toán Đối Với Rủi Ro Gian Lận

Kiểm toán viên có thể thay đổi nội dung – lịch trình – phạm vi thủ tục kiểm toán, tăng cỡ mẫu hoặc áp dụng kỹ thuật kiểm toán bằng máy tính để thu thập bằng chứng đáng tin cậy hơn, đặc biệt với các khoản mục nhạy cảm như hàng tồn kho.

4. Trách Nhiệm Của Kiểm Toán Viên Khi Phát Hiện Gian Lận

4.1. Theo Chuẩn Mực Kiểm Toán

Chuẩn mực ISA 240 (quốc tế) và VSA 240 (Việt Nam) quy định kiểm toán viên phải đạt được sự đảm bảo hợp lý rằng báo cáo tài chính không còn sai sót trọng yếu do gian lận hoặc nhầm lẫn. Nếu phát hiện, kiểm toán viên phải:
- Báo cáo cho cơ quan có thẩm quyền
- Thông báo cho đại diện chủ sở hữu
- Thực hiện thủ tục bổ sung nếu chỉ có nghi ngờ

4.2. Yêu Cầu Nâng Cao Trách Nhiệm Và Kỹ Năng

Để hạn chế rủi ro gian lận, kiểm toán viên cần:
- Nâng cao trách nhiệm nghề nghiệp
- Thường xuyên cập nhật chuẩn mực
- Có hướng dẫn chuyên sâu về phát hiện gian lận
- Thận trọng khi nhận khách hàng
- Tuân thủ chuẩn mực quốc tế và Việt Nam
- Có bảo hiểm nghề nghiệp

5. KẾT LUẬN

Gian lận trong báo cáo tài chính là hành vi không thể loại bỏ hoàn toàn và ngày càng tinh vi. Kiểm toán viên cần nâng cao kỹ năng, tuân thủ chuẩn mực, và thực hiện thủ tục kiểm toán chặt chẽ để phát hiện và ngăn ngừa rủi ro gian lận, góp phần bảo vệ tính minh bạch của thông tin tài chính.