Kiểm toán xây dựng là gì? Quy trình và những vấn đề quan trọng cần lưu ý

AGS Ngọc Hiền

15 thg 4, 2025

Ngành xây dựng luôn gắn liền với những dự án có giá trị lớn, tiến độ dài và nhiều rủi ro phát sinh. Vì vậy, kiểm toán không chỉ là công cụ giúp minh bạch tài chính mà còn là giải pháp kiểm soát chất lượng và tiến độ thi công. Trong lĩnh vực này, kiểm toán không dừng lại ở báo cáo tài chính mà còn bao gồm nhiều hình thức khác nhau như kiểm toán chi phí, kiểm toán tuân thủ, kiểm toán hoạt động và quyết toán công trình. Việc hiểu rõ từng loại kiểm toán giúp các chủ đầu tư, nhà thầu và đơn vị quản lý dự án áp dụng hiệu quả các biện pháp kiểm soát, hạn chế rủi ro và nâng cao hiệu suất sử dụng nguồn vốn.

1. Khái niệm về kiểm toán xây dựng

Kiểm toán xây dựng là quá trình kiểm tra, đánh giá và xác minh tính chính xác, hợp lý của số liệu tài chính, chi phí, khối lượng công việc, chất lượng công trình và tính tuân thủ pháp luật trong các dự án xây dựng. Quá trình này nhằm đảm bảo rằng ngân sách đầu tư được sử dụng đúng mục đích, tránh thất thoát, sai phạm và đảm bảo sự minh bạch trong quản lý vốn. Do ngành xây dựng có tính đặc thù với thời gian thực hiện dài, giá trị đầu tư lớn, nhiều giai đoạn nghiệm thu phức tạp và chịu tác động từ các yếu tố thị trường, việc kiểm toán càng trở nên quan trọng để giúp chủ đầu tư, nhà thầu và các cơ quan quản lý nhà nước kiểm soát tốt hơn tình hình tài chính và hiệu quả của dự án.

Trong thực tế, kiểm toán xây dựng không chỉ đơn thuần tập trung vào các số liệu tài chính mà còn kiểm tra cả quá trình thực hiện dự án, từ giai đoạn lập kế hoạch, đấu thầu, thi công cho đến khi hoàn tất nghiệm thu và đưa vào sử dụng. Điều này giúp đảm bảo rằng dự án đáp ứng đúng các tiêu chuẩn kỹ thuật, tiến độ cam kết và hạn chế tối đa các sai sót hoặc gian lận có thể xảy ra trong quá trình triển khai. Một báo cáo kiểm toán chất lượng không chỉ giúp doanh nghiệp hoặc cơ quan quản lý có cái nhìn rõ ràng về tình trạng tài chính của dự án mà còn đưa ra các khuyến nghị để tối ưu hóa chi phí và nâng cao hiệu quả đầu tư.

2. Vai trò của kiểm toán xây dựng trong quản lý tài chính và đầu tư

Kiểm toán xây dựng đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát và đánh giá toàn bộ quá trình thực hiện dự án, giúp các bên liên quan kiểm soát chặt chẽ ngân sách đầu tư, xác minh tính chính xác của các số liệu tài chính và ngăn chặn các sai phạm có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến tiến độ và chất lượng công trình. Thông qua kiểm toán, chủ đầu tư có thể xác định xem dự án có đang được thực hiện đúng theo hợp đồng, đúng tiêu chuẩn kỹ thuật và phù hợp với dự toán ban đầu hay không.

Ngoài ra, kiểm toán còn giúp phát hiện và xử lý các vấn đề liên quan đến gian lận tài chính, như khai khống khối lượng thi công, nâng giá vật tư hoặc kê khai chi phí không đúng thực tế. Đây là những vấn đề phổ biến trong lĩnh vực xây dựng, đặc biệt là ở các dự án có vốn đầu tư lớn hoặc sử dụng nguồn vốn nhà nước. Việc kiểm toán cũng giúp đánh giá mức độ tuân thủ của doanh nghiệp với các quy định pháp luật liên quan đến đấu thầu, hợp đồng, an toàn lao động và các chính sách thuế.

Không chỉ dừng lại ở việc kiểm tra tài chính, kiểm toán xây dựng còn có vai trò quan trọng trong việc tối ưu hóa hiệu quả đầu tư. Bằng cách đánh giá chi tiết về dòng tiền, hiệu suất sử dụng nguồn lực và tiến độ thi công, kiểm toán viên có thể đề xuất các giải pháp cải thiện để tiết kiệm chi phí mà vẫn đảm bảo chất lượng công trình. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các chủ đầu tư lớn hoặc các cơ quan quản lý nhà nước, nơi mà việc sử dụng ngân sách một cách hiệu quả là yếu tố then chốt trong thành công của dự án.

3. Các loại kiểm toán trong ngành xây dựng

Trong thực tế, kiểm toán xây dựng không chỉ giới hạn ở một lĩnh vực cụ thể mà có thể được chia thành nhiều loại khác nhau, tùy thuộc vào mục tiêu và phạm vi kiểm tra. Dưới đây là những loại kiểm toán phổ biến nhất trong ngành xây dựng:

Kiểm toán tài chính: Loại kiểm toán này tập trung vào việc kiểm tra và đánh giá báo cáo tài chính của dự án, xác minh tính chính xác của các khoản chi phí, thu nhập, công nợ và dòng tiền trong quá trình thực hiện công trình. Mục đích là đảm bảo rằng các số liệu tài chính được phản ánh trung thực và hợp lý, tuân thủ theo các quy định kế toán hiện hành.
Kiểm toán tuân thủ: Kiểm toán tuân thủ nhằm đảm bảo rằng dự án được thực hiện theo đúng các quy định pháp luật, hợp đồng và các tiêu chuẩn kỹ thuật đã được phê duyệt. Kiểm toán viên sẽ kiểm tra tính hợp lệ của hồ sơ pháp lý, quy trình đấu thầu, hợp đồng thi công và các quy định về an toàn lao động.
Kiểm toán hoạt động: Đây là hình thức kiểm toán giúp đánh giá mức độ hiệu quả của việc sử dụng nguồn lực trong quá trình thực hiện dự án. Kiểm toán viên sẽ phân tích năng suất lao động, mức độ sử dụng vật tư, thiết bị thi công và tiến độ hoàn thành công trình so với kế hoạch ban đầu.
Kiểm toán đầu tư xây dựng: Loại kiểm toán này thường được áp dụng cho các dự án có quy mô lớn, nhằm kiểm tra tổng mức đầu tư, quyết toán vốn và hiệu quả sử dụng vốn của dự án. Kiểm toán viên sẽ xem xét toàn bộ quá trình đầu tư từ khâu lập kế hoạch, đấu thầu, thi công cho đến khi hoàn tất nghiệm thu và đưa công trình vào sử dụng.

4. Quy trình thực hiện kiểm toán xây dựng

Để đảm bảo tính chính xác và hiệu quả của quá trình kiểm toán, các doanh nghiệp và đơn vị kiểm toán thường tuân theo một quy trình kiểm toán chuẩn bao gồm các bước sau:

Bước 1: Lập kế hoạch kiểm toán – Trước khi bắt đầu, kiểm toán viên cần xác định phạm vi kiểm toán, thu thập thông tin về dự án và đánh giá các rủi ro tiềm ẩn. Việc lập kế hoạch giúp kiểm toán viên tập trung vào những vấn đề quan trọng và tối ưu hóa quy trình kiểm tra.
Bước 2: Thực hiện kiểm toán – Trong giai đoạn này, kiểm toán viên sẽ kiểm tra các hồ sơ tài chính, hợp đồng, báo cáo tiến độ và các tài liệu liên quan để đánh giá mức độ chính xác của thông tin. Kiểm toán cũng có thể bao gồm kiểm tra thực tế tại công trình để đối chiếu giữa báo cáo và tình hình thực tế.
Bước 3: Phân tích dữ liệu và lập báo cáo – Dựa trên kết quả kiểm tra, kiểm toán viên sẽ tổng hợp, phân tích dữ liệu và lập báo cáo kiểm toán. Báo cáo này sẽ đưa ra đánh giá về tính trung thực của các số liệu tài chính, mức độ tuân thủ pháp luật và hiệu quả của dự án.
Bước 4: Kết luận và đề xuất giải pháp – Cuối cùng, kiểm toán viên sẽ đưa ra các kết luận và đề xuất giải pháp khắc phục nếu phát hiện sai phạm hoặc các vấn đề cần cải thiện trong quá trình thực hiện dự án.

5. Những thách thức trong kiểm toán ngành xây dựng

Kiểm toán xây dựng không phải lúc nào cũng diễn ra thuận lợi, mà có thể gặp phải nhiều thách thức như sự phức tạp trong việc xác định khối lượng công việc thực tế, rủi ro gian lận, sự thay đổi liên tục của các quy định pháp luật và tác động của thị trường. Ngoài ra, sự thiếu minh bạch trong việc ghi nhận chi phí, chậm trễ trong tiến độ dự án và sự thay đổi giá nguyên vật liệu cũng gây khó khăn cho quá trình kiểm toán.

Để nâng cao chất lượng kiểm toán, các doanh nghiệp và cơ quan quản lý cần tăng cường ứng dụng công nghệ trong kiểm toán, đào tạo đội ngũ kiểm toán viên có chuyên môn cao và thiết lập quy trình giám sát chặt chẽ ngay từ giai đoạn đầu của dự án.