Một số vấn đề về kiểm toán nội bộ trong doanh nghiệp

Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu và những biến động khó lường của thị trường, các doanh nghiệp ngày càng đối diện với nhiều loại rủi ro khác nhau: rủi ro tài chính, rủi ro hoạt động, rủi ro pháp lý và cả rủi ro gian lận nội bộ. Để ứng phó với những thách thức này, một công cụ quản trị quan trọng được nhiều tổ chức áp dụng là kiểm toán nội bộ. Đây không chỉ là hoạt động kiểm tra mang tính chất hậu kiểm, mà còn là một quy trình đánh giá, giám sát liên tục, nhằm giúp doanh nghiệp phát hiện vấn đề sớm, điều chỉnh kịp thời và nâng cao năng lực quản trị.
Kiểm toán nội bộ đóng vai trò như “người gác cổng” đáng tin cậy, đảm bảo rằng mọi hoạt động trong doanh nghiệp đều minh bạch, hiệu quả và phù hợp với quy định pháp luật. Quan trọng hơn, kiểm toán nội bộ không chỉ phục vụ cho ban giám đốc mà còn hỗ trợ trực tiếp cho Hội đồng quản trị trong việc đưa ra các quyết sách chiến lược. Có thể nói, đây là tuyến phòng thủ quan trọng giúp doanh nghiệp vận hành ổn định và bền vững trong dài hạn.

1. Thực trạng kiểm toán nội bộ tại các doanh nghiệp Việt Nam

1.1. Nhận thức còn hạn chế

Mặc dù kiểm toán nội bộ đã được nhắc đến nhiều trong các văn bản pháp luật, song thực tế cho thấy đa số doanh nghiệp Việt Nam vẫn chưa thực sự hiểu rõ về tầm quan trọng của hoạt động này. Nhiều lãnh đạo doanh nghiệp coi kiểm toán nội bộ chỉ như một hình thức kiểm tra kế toán hoặc giám sát tuân thủ mang tính đối phó. Do đó, họ chưa sẵn sàng đầu tư nguồn lực, nhân sự và cơ chế hoạt động chuyên nghiệp cho bộ phận này.
Ở một số doanh nghiệp nhà nước và công ty niêm yết, kiểm toán nội bộ được thành lập chủ yếu để tuân thủ quy định, chứ chưa trở thành công cụ quản trị chiến lược. Điều này dẫn đến thực trạng bộ phận kiểm toán nội bộ tồn tại nhưng hoạt động không hiệu quả, thiếu tính độc lập và không mang lại nhiều giá trị gia tăng cho tổ chức.

1.2. Hoạt động mang tính hình thức

Một vấn đề phổ biến hiện nay là kiểm toán nội bộ thường bị đồng nhất với công tác kiểm tra tài chính. Hoạt động chủ yếu tập trung vào việc phát hiện sai sót về số liệu hoặc quy trình sau khi sự việc đã xảy ra. Điều này khiến vai trò phòng ngừa rủi ro, cải tiến hoạt động và nâng cao hiệu quả quản trị gần như bị bỏ ngỏ.
Nhiều cuộc kiểm toán nội bộ vẫn còn thiên về hình thức, thiếu kế hoạch dài hạn và không có quy trình chuẩn hóa. Các báo cáo kiểm toán thường mang tính chất liệt kê lỗi hơn là đưa ra khuyến nghị cải tiến. Điều này làm giảm giá trị thực sự của kiểm toán nội bộ đối với sự phát triển của doanh nghiệp.

1.3. Thiếu nguồn lực và cơ sở vận hành

Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự hạn chế này là do thiếu hụt nguồn nhân lực chuyên môn. Phần lớn nhân sự làm kiểm toán nội bộ hiện nay thường kiêm nhiệm từ các bộ phận kế toán hoặc kiểm soát tài chính, nên chưa có sự đào tạo bài bản về phương pháp kiểm toán, quản trị rủi ro và kỹ năng phân tích chuyên sâu.
Ngoài ra, hầu hết doanh nghiệp chưa xây dựng quy chế, quy trình cụ thể cho hoạt động kiểm toán nội bộ. Thiếu hành lang pháp lý rõ ràng và chuẩn mực nghề nghiệp thống nhất khiến việc triển khai còn lúng túng, phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm cá nhân. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến tính hiệu quả mà còn làm giảm tính độc lập và khách quan của kiểm toán nội bộ.

2. Nguyên tắc hoạt động của kiểm toán nội bộ

Để hoạt động kiểm toán nội bộ thực sự mang lại giá trị, doanh nghiệp cần tuân thủ một số nguyên tắc cốt lõi.
Trước hết, tính độc lập là yếu tố then chốt. Bộ phận kiểm toán nội bộ cần được tách biệt với hoạt động điều hành hàng ngày, báo cáo trực tiếp cho Hội đồng quản trị hoặc Ban kiểm soát thay vì phụ thuộc vào Ban giám đốc. Chỉ khi đảm bảo tính độc lập, kiểm toán nội bộ mới có thể đưa ra những đánh giá khách quan, không chịu ảnh hưởng từ lợi ích nội bộ.
Tiếp theo là tính khách quan. Kiểm toán viên nội bộ phải luôn giữ lập trường trung thực, công bằng và tránh xung đột lợi ích. Những kết luận, khuyến nghị đưa ra cần dựa trên bằng chứng đáng tin cậy thay vì cảm tính.
Ngoài ra, hoạt động kiểm toán nội bộ phải tuân thủ pháp luật và chuẩn mực nghề nghiệp. Kiểm toán viên cần có đạo đức nghề nghiệp, năng lực chuyên môn vững vàng và phải hành nghề theo các chuẩn mực đã được thừa nhận, đồng thời bám sát các quy định hiện hành của Nhà nước.

3. Giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm toán nội bộ

3.1. Xây dựng cơ cấu tổ chức hợp lý

Một trong những bước đi quan trọng là doanh nghiệp cần thiết lập bộ phận kiểm toán nội bộ độc lập, có vị trí rõ ràng trong cơ cấu tổ chức. Quy chế kiểm toán nội bộ phải được ban hành cụ thể, xác định rõ chức năng, quyền hạn và trách nhiệm của từng kiểm toán viên. Điều này giúp bộ phận hoạt động minh bạch, không chồng chéo với các phòng ban khác và đảm bảo tính khách quan trong quá trình thực hiện nhiệm vụ.

3.2. Đầu tư vào đào tạo nhân sự

Để kiểm toán nội bộ phát huy hiệu quả, nhân sự cần được đào tạo bài bản về kỹ năng nghề nghiệp. Ngoài kiến thức về kế toán – tài chính, kiểm toán viên nội bộ cần nắm vững phương pháp quản trị rủi ro, phân tích dữ liệu, tư duy phản biện và kỹ năng giao tiếp. Doanh nghiệp nên khuyến khích nhân sự tham gia các chứng chỉ quốc tế như CIA (Certified Internal Auditor), nhằm nâng cao trình độ và tiếp cận chuẩn mực toàn cầu.

3.3. Hoàn thiện hành lang pháp lý

Nhà nước cần tiếp tục bổ sung các quy định pháp lý cụ thể để định hình rõ hơn hoạt động kiểm toán nội bộ trong doanh nghiệp. Bên cạnh đó, việc hình thành các hiệp hội nghề nghiệp, tổ chức chuyên môn để giám sát chất lượng, cung cấp đào tạo và hỗ trợ chuyên môn cũng là yếu tố quan trọng giúp nâng tầm kiểm toán nội bộ tại Việt Nam.

3.4. Xây dựng văn hóa minh bạch trong doanh nghiệp

Kiểm toán nội bộ chỉ có thể hoạt động hiệu quả khi được sự ủng hộ từ ban lãnh đạo. Do đó, doanh nghiệp cần xây dựng một môi trường làm việc minh bạch, nơi ban giám đốc coi kiểm toán nội bộ là công cụ hỗ trợ quản trị, chứ không phải là gánh nặng chi phí hay sự giám sát đối đầu. Mối quan hệ hợp tác chặt chẽ giữa kiểm toán nội bộ và các phòng ban khác cũng là nền tảng để nâng cao giá trị thực tiễn của hoạt động này.

3.5. Ứng dụng công nghệ và kiểm toán liên tục

Trong thời đại chuyển đổi số, doanh nghiệp nên ứng dụng các công cụ phân tích dữ liệu, phần mềm kiểm toán và phương pháp kiểm toán liên tục để nâng cao tính hiệu quả. Thay vì kiểm tra định kỳ theo chu kỳ, kiểm toán liên tục cho phép doanh nghiệp giám sát hoạt động theo thời gian thực, phát hiện sớm các sai phạm hoặc bất thường. Đây được coi là xu hướng tất yếu giúp kiểm toán nội bộ trở thành công cụ quản trị hiện đại.

4. Kết luận

Kiểm toán nội bộ không chỉ là yêu cầu mang tính pháp lý, mà còn là công cụ chiến lược giúp doanh nghiệp quản trị rủi ro, nâng cao hiệu quả hoạt động và khẳng định uy tín trên thị trường. Thực trạng tại Việt Nam cho thấy hoạt động này vẫn còn nhiều hạn chế về nhận thức, nguồn lực và cơ chế vận hành. Tuy nhiên, với những giải pháp đồng bộ từ phía doanh nghiệp và Nhà nước, kiểm toán nội bộ hoàn toàn có thể trở thành một phần không thể thiếu trong hệ thống quản trị hiện đại.
Trong thời gian tới, các doanh nghiệp cần thay đổi tư duy, coi kiểm toán nội bộ là “đòn bẩy quản trị” thay vì chỉ là một yêu cầu tuân thủ. Đầu tư vào tổ chức, con người và công nghệ sẽ là chìa khóa để chuyển kiểm toán nội bộ từ hình thức sang thực chất, từ đối phó sang chủ động, từ bị động sang trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực cho sự phát triển bền vững.