Cách phát hiện gian lận báo cáo tài chính cho doanh nghiệp

HCM NGỌC HUYỀN ACC

26 thg 12, 2025

Gian lận báo cáo tài chính đang là một trong những thách thức lớn nhất, gây ra thiệt hại kinh tế khổng lồ và làm xói mòn niềm tin của nhà đầu tư tại Việt Nam. Với các thủ đoạn ngày càng tinh vi, việc trang bị kiến thức để sớm nhận diện các dấu hiệu bất thường trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

I. Khái niệm và khung pháp lý về gian lận báo cáo tài chính

1. Gian lận báo cáo tài chính là gì?

Gian lận báo cáo tài chính là hành vi cố ý thay đổi, thao túng số liệu, che giấu thông tin hoặc làm sai lệch thông tin tài chính của doanh nghiệp nhằm tạo ra một hình ảnh tài chính không đúng sự thật. Theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA 240), gian lận bao gồm hai loại chính:Sai sót do lập báo cáo tài chính gian lận: Hành vi xuyên tạc, làm giả chứng từ, sổ kế toán; cố ý áp dụng sai nguyên tắc kế toán; hoặc cố ý không trình bày các giao dịch quan trọng.
Sai sót do biển thủ tài sản: Các hành vi chiếm đoạt tài sản của đơn vị một cách bất hợp pháp.

Hậu quả của hành vi này có thể làm sụp đổ niềm tin của nhà đầu tư, ảnh hưởng nghiêm trọng đến danh tiếng, dẫn đến các khoản phạt hành chính nặng nề, thậm chí là truy cứu trách nhiệm hình sự.

2. Khung pháp lý hiện hành

Luật Kế toán số 88/2015/QH13 đã quy định 15 hành vi bị nghiêm cấm, trong đó có:Giả mạo, khai man hoặc thỏa thuận, ép buộc người khác giả mạo, khai man, tẩy xóa chứng từ kế toán hoặc tài liệu kế toán khác.
Cố ý, thỏa thuận hoặc ép buộc người khác cung cấp, xác nhận thông tin, số liệu kế toán sai sự thật.
Để ngoài sổ kế toán tài sản, nợ phải trả của đơn vị kế toán hoặc có liên quan đến đơn vị kế toán.
Hủy bỏ hoặc cố ý làm hư hỏng tài liệu kế toán trước khi kết thúc thời hạn lưu trữ theo quy định.
Ban hành, công bố chuẩn mực kế toán, chế độ kế toán không đúng thẩm quyền.
Mua chuộc, đe dọa, trù dập, ép buộc người làm kế toán thực hiện công việc không đúng quy định.
Người có trách nhiệm quản lý, điều hành đơn vị kế toán kiêm làm kế toán, thủ kho, thủ quỹ, trừ trường hợp doanh nghiệp tư nhân và công ty trách nhiệm hữu hạn do một cá nhân làm chủ sở hữu.
Bố trí hoặc thuê người làm kế toán, kế toán trưởng không đủ tiêu chuẩn, điều kiện theo quy định.
Thuê, mượn, cho thuê, cho mượn chứng chỉ kế toán viên hoặc giấy chứng nhận đăng ký hành nghề dịch vụ kế toán dưới mọi hình thức.
Lập hai hệ thống sổ kế toán tài chính trở lên hoặc cung cấp, công bố báo cáo tài chính có số liệu không đồng nhất trong cùng kỳ kế toán.
Kinh doanh dịch vụ kế toán khi chưa được cấp giấy chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh dịch vụ kế toán hoặc hành nghề mà không bảo đảm điều kiện theo luật.
Sử dụng cụm từ “dịch vụ kế toán” trong tên doanh nghiệp khi không đủ điều kiện theo quy định.
Thuê cá nhân, tổ chức không đủ điều kiện hành nghề, điều kiện kinh doanh dịch vụ kế toán cung cấp dịch vụ cho đơn vị mình.
Kế toán viên hành nghề và doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ kế toán móc nối với khách hàng để cung cấp, xác nhận thông tin, số liệu sai sự thật.
Các hành vi bị nghiêm cấm khác theo quy định của pháp luật về phòng, chống tham nhũng trong hoạt động kế toán.
Bên cạnh đó, Nghị định số 41/2018/NĐ-CP quy định mức xử phạt hành chính từ 40.000.000 – 50.000.000 đồng đối với hành vi giả mạo, khai man số liệu trên báo cáo tài chính.

II. Các dạng gian lận báo cáo tài chính phổ biến

1. Gian lận về Doanh thu

Ghi nhận doanh thu không có thật (doanh thu ảo): Tạo ra các khách hàng giả hoặc chứng từ giả để làm tăng doanh thu.

Ghi nhận doanh thu không đúng thời điểm: Ghi nhận doanh thu trước khi giao dịch thực sự xảy ra hoặc thỏa thuận bán hàng vào cuối kỳ và cho phép trả lại hàng vào đầu kỳ sau.
Tạo doanh thu qua các bên liên quan: Ký hợp đồng với các bên có liên quan với các điều khoản bất thường để tạo ra các giao dịch doanh thu ảo.
Lợi dụng các điều khoản đặc biệt: Lạm dụng chính sách “Bán và giữ” (Bill and Hold) để ghi nhận doanh thu trong khi hàng hóa vẫn nằm trong kho của doanh nghiệp.
Ghi nhận doanh thu từ các nguồn không bền vững: Tăng doanh thu từ các hoạt động tài chính, thanh lý tài sản thay vì hoạt động kinh doanh cốt lõi.

2. Gian lận về Chi phí và Công nợ

Che giấu công nợ và chi phí: Không ghi nhận hoặc ghi nhận thiếu các khoản chi phí phát sinh, công nợ phải trả nhằm làm tăng lợi nhuận.
Ghi nhận chi phí khống: Tạo ra các khoản chi phí không có thật để giảm thu nhập chịu thuế hoặc “dồn” chi phí một lần vào nhiều kỳ.
Vốn hóa chi phí không hợp lệ: Ghi nhận các khoản chi phí hoạt động (Opex) vào chi phí xây dựng cơ bản dở dang hoặc tài sản cố định (Capex) để giảm chi phí trong kỳ và tăng giá trị tài sản.
Không trích lập dự phòng đầy đủ: Không lập hoặc lập không đủ các khoản dự phòng như dự phòng phải thu khó đòi, dự phòng giảm giá hàng tồn kho để giữ lợi nhuận ở mức cao.

3. Gian lận về Tài sản

Định giá sai tài sản: Cố ý định giá tài sản cao hơn giá trị thực tế để tăng giá trị tổng tài sản trên bảng cân đối kế toán.
Định giá sai các tài sản mua qua hợp nhất kinh doanh: Thao túng việc phân bổ giá trị hợp lý của tài sản và nợ phải trả trong một thương vụ M&A.
Thay đổi chính sách kế toán: Thay đổi phương pháp khấu hao tài sản cố định (ví dụ từ khấu hao nhanh sang đường thẳng) để giảm chi phí khấu hao và điều chỉnh lợi nhuận.
Ghi nhận sai hàng tồn kho: Hàng tồn kho tăng cao không tương xứng với sản lượng bán ra, hoặc biến động giá gốc không có nguồn gốc rõ ràng.

III. Dấu hiệu cảnh báo gian lận trong báo cáo tài chính

Việc phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường là bước đầu tiên trong việc phát hiện gian lận báo cáo tài chính. Các dấu hiệu này có thể được chia thành hai nhóm chính:

1. Dấu hiệu về mặt tài chính

Biến động bất thường trong chỉ số tài chính: Tăng trưởng doanh thu đột biến không tương xứng với mức trung bình ngành; lợi nhuận cao bất thường ngay trước các đợt phát hành tăng vốn.
Mâu thuẫn giữa lợi nhuận và dòng tiền: Lợi nhuận kế toán cao nhưng dòng tiền từ hoạt động kinh doanh liên tục âm hoặc rất thấp. Đây là một trong những dấu hiệu cảnh báo (red flag) quan trọng nhất.
Tài khoản phải thu khách hàng bất thường: Khoản phải thu khách hàng tăng đột biến, chiếm tỷ trọng lớn trong tổng tài sản, nhưng tốc độ thu hồi chậm, công nợ “treo” dài ngày.
Hàng tồn kho tăng cao vô lý: Lượng hàng tồn kho tăng nhanh hơn doanh thu, không phù hợp với chu kỳ kinh doanh, có thể là dấu hiệu của hàng tồn kho ảo hoặc lỗi thời không được trích lập dự phòng.
Lượng hàng bán bị trả lại cao: Tỷ lệ hàng bán bị trả lại tăng đột ngột sau khi kết thúc niên độ kế toán.
Mâu thuẫn giữa các báo cáo: Số liệu trên báo cáo tài chính không khớp với tờ khai thuế GTGT, TNDN hoặc các báo cáo quản trị nội bộ.

2. Dấu hiệu về mặt hoạt động và quản trị

Cơ cấu tổ chức phức tạp: Doanh nghiệp có cơ cấu sở hữu chéo, nhiều công ty con, công ty liên kết không nhằm mục đích kinh doanh rõ ràng.
Giao dịch với bên liên quan không minh bạch: Tăng đột biến các giao dịch mua bán, vay mượn với các bên liên quan; giá trị giao dịch không sát với giá thị trường.
Thay đổi nhân sự cấp cao thường xuyên: Thay đổi liên tục vị trí Giám đốc tài chính, Kế toán trưởng, hoặc công ty kiểm toán.
Sự yếu kém của kiểm soát nội bộ: Thiếu sự phân chia trách nhiệm, ban kiểm soát hoạt động hình thức.

IV. Phương pháp phát hiện gian lận báo cáo tài chính hiệu quả

Để xác định gian lận, bạn cần kết hợp nhiều phương pháp phân tích khác nhau, từ các mô hình học thuật đến các kỹ thuật kiểm tra thực tế.

1. Phân tích tỷ số tài chính và các mô hình học thuật

Mô hình Beneish M-Score: Mô hình này sử dụng 8 chỉ số tài chính để tính toán một điểm số (M-Score) nhằm đánh giá xác suất thao túng lợi nhuận. Nếu M-Score > -2,22, doanh nghiệp có khả năng cao đang có hành vi gian lận.
Mô hình F-Score: Do Giáo sư Patricia Dechow phát triển, mô hình này tập trung vào chất lượng các khoản kế toán dồn tích, biến động phải thu và việc phát hành cổ phiếu để dự báo khả năng sai phạm.
Phân tích tỷ lệ chung: So sánh các chỉ số như tỷ suất lợi nhuận gộp, khả năng thanh toán, vòng quay hàng tồn kho,… với các kỳ trước và với trung bình ngành để phát hiện các điểm bất thường.

2. Phân tích dữ liệu bằng Luật Benford (Benford’s Law)

Luật Benford là một công cụ thống kê mạnh mẽ giúp phát hiện sự bất thường trong dữ liệu số. Luật này cho rằng trong một tập dữ liệu tự nhiên, chữ số “1” có khả năng xuất hiện ở vị trí đầu tiên cao nhất (khoảng 30%), và tần suất này giảm dần đối với các chữ số lớn hơn. Nếu phân phối các chữ số đầu tiên trong dữ liệu kế toán (như số tiền trên hóa đơn, giá trị các giao dịch) không tuân theo quy luật này, đó có thể là dấu hiệu của việc dữ liệu đã bị can thiệp hoặc tạo ra một cách giả tạo.

3. Phân tích xu hướng (Trend Analysis)

Phân tích chiều ngang: So sánh các khoản mục trên báo cáo tài chính (doanh thu, chi phí, lợi nhuận) qua nhiều kỳ (tháng, quý, năm) để xác định các xu hướng và các biến động đột ngột. Đặc biệt chú ý đến việc doanh thu hoặc lợi nhuận tập trung bất thường vào quý cuối cùng của năm tài chính.
Phân tích chiều dọc: Phân tích tỷ trọng của từng khoản mục so với một chỉ tiêu gốc (ví dụ: tỷ trọng chi phí bán hàng trên tổng doanh thu). Sự thay đổi đáng kể trong cơ cấu tỷ trọng qua các năm có thể là một dấu hiệu cần điều tra thêm.

4. Đối chiếu sổ sách, chứng từ và các báo cáo liên quan

Kiểm tra chéo giữa sổ sách và chứng từ gốc: So sánh số liệu trên sổ kế toán với hóa đơn, hợp đồng, phiếu thu, phiếu chi, biên bản giao nhận thực tế để đảm bảo tính xác thực.
Đối chiếu với báo cáo ngân hàng và tờ khai thuế: Kiểm tra các biên bản xác nhận số dư tiền gửi ngân hàng. Đồng thời, đối chiếu doanh thu, chi phí trên báo cáo tài chính với số liệu đã kê khai trên các tờ khai thuế GTGT, TNDN.

5. Ứng dụng công nghệ trong phát hiện gian lận

Phân tích dữ liệu lớn (Data Analytics): Sử dụng các phần mềm chuyên dụng như ACL, IDEA, hoặc Tableau để rà soát toàn bộ giao dịch, phát hiện các giao dịch có giá trị bất thường, giao dịch lặp lại hoặc các mẫu hình đáng ngờ mà việc kiểm tra thủ công dễ bỏ sót.
Trí tuệ nhân tạo (AI): Các hệ thống AI có thể phân tích hành vi giao dịch, so sánh dữ liệu hiện tại với các mẫu lịch sử để cảnh báo sớm các rủi ro. Nhiều phần mềm kế toán hiện nay như AccNet, MISA đã tích hợp AI để phát hiện hóa đơn bất thường, giúp ngăn chặn rủi ro gian lận.

V. Vai trò của kiểm soát nội bộ trong phòng ngừa gian lận

Một hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) hiệu quả là hàng rào phòng thủ quan trọng nhất để ngăn ngừa và phát hiện gian lận báo cáo tài chính.

1. Xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả

Môi trường kiểm soát: Lãnh đạo cần xây dựng một văn hóa chính trực và đạo đức, thiết lập các quy định nghiêm ngặt về quản lý tài chính và một bộ quy tắc ứng xử rõ ràng.
Đánh giá rủi ro: Định kỳ nhận diện và đánh giá các rủi ro gian lận tiềm ẩn trong các quy trình nghiệp vụ, từ đó thiết lập các biện pháp kiểm soát phù hợp.
Hoạt động kiểm soát: Phân chia quyền hạn và trách nhiệm rõ ràng, đặc biệt là tách biệt chức năng giữa người phê duyệt, người thực hiện và người ghi sổ kế toán. Luân chuyển nhân viên ở các vị trí nhạy cảm cũng là một biện pháp hữu hiệu.

2. Tăng cường vai trò của kiểm toán nội bộ

Kiểm toán nội bộ đóng vai trò là “tai mắt” của ban lãnh đạo trong việc giám sát và đánh giá tính hiệu quả của hệ thống KSNB. Quy trình kiểm toán nội bộ chuyên nghiệp bao gồm:Lập kế hoạch kiểm toán dựa trên đánh giá rủi ro.
Thực hiện kiểm tra chi tiết chứng từ, phỏng vấn nhân sự và đánh giá các quy trình.
Báo cáo các phát hiện và đưa ra khuyến nghị khắc phục.
Theo dõi việc thực hiện các khuyến nghị để đảm bảo các lỗ hổng đã được xử lý.

VI. Quy trình thực tế để phát hiện gian lận

Để việc kiểm tra có hệ thống, các bạn có thể tham khảo quy trình 3 bước sau:

1. Bước 1: Thu thập và phân tích dữ liệu sơ bộ

Thu thập báo cáo tài chính ít nhất 3-5 năm gần nhất, cùng với các thuyết minh và báo cáo của ban giám đốc.
Chuẩn hóa và kiểm tra tính nhất quán của dữ liệu. So sánh nhanh các chỉ số chính với số liệu ngành và đối thủ cạnh tranh.

2. Bước 2: Áp dụng các mô hình và phương pháp phân tích

Tính toán các chỉ số và áp dụng các mô hình như M-Score, F-Score.
Thực hiện phân tích xu hướng theo chiều ngang, chiều dọc và kiểm tra dữ liệu bằng Luật Benford.

3. Bước 3: Điều tra chuyên sâu

Khi các bước trên cho thấy dấu hiệu nghi ngờ, cần tiến hành điều tra sâu hơn.
Thu thập thêm thông tin từ các nguồn bên ngoài, kiểm tra các chứng từ gốc và giao dịch cụ thể, phỏng vấn nhân viên kế toán và quản lý liên quan.
Cuối cùng là ước tính mức độ ảnh hưởng của gian lận và đề xuất các biện pháp khắc phục.

VII. Hệ quả pháp lý và các trường hợp điển hình

1. Chế tài xử lý vi phạm

Xử phạt hành chính: Theo Nghị định 41/2018/NĐ-CP, hành vi giả mạo, khai man số liệu trên báo cáo tài chính có thể bị phạt tiền từ 40-50 triệu đồng. Hành vi thỏa thuận, ép buộc người khác cung cấp thông tin sai sự thật bị phạt từ 20-30 triệu đồng. Người hành nghề kế toán vi phạm có thể bị thu hồi chứng chỉ hành nghề.
Trách nhiệm hình sự: Trong các trường hợp nghiêm trọng gây hậu quả lớn, cá nhân liên quan có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về các tội danh như Tội cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng, Tội trốn thuế, hoặc Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản.

2. Các trường hợp gian lận

Điển hình tại Việt NamCông ty Cổ phần Y tế Việt Nhật (JVC): Năm 2015, JVC vướng vào nghi án gian lận với các dấu hiệu như chậm nộp báo cáo tài chính, sử dụng vốn sai mục đích, khoản tiền mặt và phải thu thương mại tăng mạnh bất thường không có thuyết minh rõ ràng.
Công ty Cổ phần Bông Bạch Tuyết (BBT): Là một trường hợp điển hình giai đoạn 2005-2008, BBT đã sử dụng nhiều thủ đoạn phức tạp như ghi nhận doanh thu ảo, che giấu chi phí để làm đẹp báo cáo tài chính trước khi huy động vốn.

VIII. Tóm tắt cách phát hiện gian lận báo cáo tài chính cho doanh nghiệp

Gian lận báo cáo tài chính là một rủi ro tiềm tàng đối với mọi doanh nghiệp. Để bảo vệ tài sản, uy tín và tuân thủ pháp luật, việc chủ động phát hiện gian lận báo cáo tài chính là vô cùng quan trọng. Điều này đòi hỏi sự kết hợp giữa việc nắm vững các kỹ thuật phân tích tài chính chuyên sâu, xây dựng một hệ thống kiểm soát nội bộ vững chắc, và một văn hóa doanh nghiệp đặt tính trung thực lên hàng đầu.