Chất lượng bằng chứng kiểm toán: Làm sao để đánh giá đúng?

AGS Ngọc Hiền

22 thg 5, 2025

Trong kiểm toán, việc thu thập và đánh giá bằng chứng là nền tảng để đưa ra kết luận về báo cáo tài chính của doanh nghiệp. Tuy nhiên, không phải bằng chứng nào cũng có giá trị như nhau. Để đảm bảo ý kiến kiểm toán được xây dựng trên cơ sở đáng tin cậy, kiểm toán viên cần phải biết cách đánh giá đúng chất lượng của bằng chứng kiểm toán. Vậy, làm sao để nhận diện được đâu là bằng chứng kiểm toán có giá trị cao và đâu là bằng chứng có độ tin cậy thấp? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về vấn đề này.

1. Bằng chứng kiểm toán là gì?

Bằng chứng kiểm toán là các thông tin, tài liệu và dữ kiện mà kiểm toán viên thu thập được trong quá trình kiểm toán nhằm hỗ trợ cho các kết luận và ý kiến kiểm toán. Các bằng chứng này có thể ở nhiều dạng khác nhau như văn bản, số liệu, xác nhận bên ngoài, bảng tính nội bộ, biên bản kiểm kê, quan sát thực tế, hay thậm chí là lời khai từ nhân viên.

2. Các yếu tố cấu thành chất lượng bằng chứng kiểm toán

Chất lượng của bằng chứng kiểm toán không chỉ nằm ở số lượng, mà còn phụ thuộc vào hai yếu tố chính: tính đầy đủ và tính phù hợp.

Tính đầy đủ (Sufficiency): đề cập đến số lượng bằng chứng cần thiết để hỗ trợ ý kiến kiểm toán. Nếu bằng chứng quá ít hoặc thiếu đại diện, ý kiến kiểm toán có thể thiếu cơ sở vững chắc.
Tính phù hợp (Appropriateness): đề cập đến độ tin cậy và liên quan của bằng chứng với mục tiêu kiểm toán. Bằng chứng cần phải có mối liên hệ trực tiếp với nội dung đang được kiểm tra và có độ tin cậy cao.

3. Các tiêu chí đánh giá độ tin cậy của bằng chứng

Kiểm toán viên cần dựa vào một số tiêu chí để đánh giá mức độ tin cậy của bằng chứng, bao gồm:

Nguồn gốc của bằng chứng:
- Bằng chứng thu thập từ nguồn độc lập bên ngoài thường có độ tin cậy cao hơn bằng chứng nội bộ.
- Xác nhận trực tiếp từ bên thứ ba (ví dụ: xác nhận công nợ, xác nhận tiền gửi ngân hàng) được đánh giá cao về độ khách quan.
Hình thức bằng chứng:
- Bằng chứng dạng văn bản hoặc tài liệu gốc có giá trị cao hơn lời nói hoặc bản sao.
- Bằng chứng điện tử cũng cần được kiểm tra về tính xác thực, quyền truy cập và kiểm soát hệ thống.
Cách thức thu thập bằng chứng:
- Bằng chứng thu thập trực tiếp bởi kiểm toán viên (như quan sát, tái thực hiện) đáng tin cậy hơn bằng chứng gián tiếp do khách hàng cung cấp.
- Nếu bằng chứng được tạo ra trong môi trường có hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh, độ tin cậy của nó cũng cao hơn.

4. Một số tình huống đánh giá bằng chứng trong thực tế

Ví dụ 1: Doanh nghiệp cung cấp bản sao phiếu thu, nhưng kiểm toán viên chưa thấy xác nhận từ ngân hàng → Bằng chứng này chưa đủ tin cậy. Cần thu thập xác nhận độc lập từ ngân hàng để bổ sung.
Ví dụ 2: Kiểm toán viên tham gia kiểm kê hàng tồn kho tại kho thực tế, kết hợp với biên bản kiểm kê và hình ảnh → Đây là bằng chứng có độ tin cậy cao vì được thu thập trực tiếp và có tính xác minh độc lập.
Ví dụ 3: Báo cáo nội bộ do kế toán lập về phân bổ chi phí không kèm tài liệu gốc → Độ tin cậy thấp. Cần soát xét với chính sách chi phí, hóa đơn, và xác nhận từ các bộ phận liên quan.

5. Những lưu ý trong thực hành kiểm toán

Không nên đánh giá chất lượng bằng chứng chỉ dựa trên số lượng tài liệu được thu thập.
Luôn xem xét bối cảnh hoạt động của khách hàng để nhận biết các rủi ro liên quan đến độ tin cậy của thông tin.
Bằng chứng mâu thuẫn nhau cần được phân tích kỹ lưỡng, và kiểm toán viên phải đưa ra nhận định chuyên môn để xử lý.
Trong môi trường số hóa, kiểm toán viên cần có kỹ năng kiểm tra hệ thống thông tin để đảm bảo tính xác thực của dữ liệu điện tử.

6. Kết luận

Chất lượng bằng chứng kiểm toán là yếu tố then chốt quyết định tính đáng tin cậy của báo cáo kiểm toán. Đánh giá đúng chất lượng bằng chứng đòi hỏi sự kết hợp giữa hiểu biết chuyên môn, tư duy phản biện và kinh nghiệm thực tế của kiểm toán viên. Trong bối cảnh doanh nghiệp ngày càng phức tạp và môi trường số phát triển nhanh chóng, vai trò của một người kiểm toán viên không chỉ là thu thập tài liệu, mà còn phải biết "đọc hiểu" và "thẩm định" những gì ẩn sau con số.