Đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm kiểm toán viên trong phòng chống gian lận tài chính

HCM NHÃ NAM ACC

21 thg 10, 2025

Gian lận tài chính gây thiệt hại lớn cho nhà đầu tư, doanh nghiệp và xã hội. Vai trò của kiểm toán viên không chỉ là xác minh báo cáo tài chính mà còn là “người gác cổng” (gatekeeper) bảo vệ niềm tin công chúng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số, đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm kiểm toán viên và khả năng phát hiện gian lận càng trở nên cấp thiết. Báo cáo của Securities and Exchange Commission (SEC) cho biết: mỗi năm tổ chức phải chịu thiệt hại lên tới khoảng 5% doanh thu do gian lận.

Bài viết này sẽ phân tích: bối cảnh và lý do nghề kiểm toán phải đối mặt với gian lận, chuẩn mực và đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm cụ thể kiểm toán viên, kỹ năng và giải pháp, cũng như kết luận và khuyến nghị cho Việt Nam.

1. Bối cảnh và lý do vì sao kiểm toán viên chịu áp lực phòng chống gian lận

Gian lận tài chính – từ làm giả báo cáo tài chính đến chiếm dụng tài sản – là vấn đề xuyên biên giới. Theo SEC, tổ chức bị mất trung bình khoảng 5% doanh thu hàng năm vì gian lận.

Trong ngành kiểm toán, người kiểm toán viên được yêu cầu phải đảm bảo rằng báo cáo tài chính không có sai sót trọng yếu do lỗi hoặc gian lận.

Vậy lý do nghề kiểm toán viên phải đối diện với vấn đề này bao gồm:

Niềm tin công chúng: Báo cáo tài chính là công cụ tin cậy để nhà đầu tư, ngân hàng và các bên liên quan ra quyết định. Khi có sai sót hoặc gian lận bị che giấu, niềm tin bị tổn thương.

Khung pháp lý & chuẩn mực quốc tế: Ví dụ ISA 240 yêu cầu kiểm toán viên phải xem xét gian lận như một rủi ro trọng yếu.

Áp lực ngày càng tăng: Doanh nghiệp đa quốc gia phức tạp, giao dịch xuyên biên giới và công nghệ mới khiến việc phát hiện gian lận càng khó khăn, đòi hỏi kỹ năng và đạo đức cao hơn.

Rủi ro nghề nghiệp: Kiểm toán viên nếu không thực hiện đầy đủ trách nhiệm có thể bị phạt, bị mất uy tín, và ảnh hưởng đến cả nghề nghiệp.

2. Vai trò của đạo đức nghề nghiệp trong nghề kiểm toán

Đạo đức nghề nghiệp là nền tảng của sự tin cậy. Một kiểm toán viên có chuyên môn cao nhưng thiếu đạo đức sẽ dễ dàng bị cám dỗ bởi lợi ích cá nhân, dẫn đến việc làm sai lệch báo cáo hoặc bỏ qua dấu hiệu gian lận.

Theo Bộ Quy tắc đạo đức nghề nghiệp của IFAC (IESBA Code of Ethics), kiểm toán viên phải tuân thủ 5 nguyên tắc cơ bản:

Chính trực (Integrity): Trung thực trong mọi hành vi nghề nghiệp.

Khách quan (Objectivity): Không để lợi ích cá nhân hoặc ảnh hưởng bên ngoài chi phối.

Năng lực chuyên môn và thận trọng (Professional Competence and Due Care): Duy trì kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cần thiết.

Bảo mật (Confidentiality): Không tiết lộ thông tin khách hàng nếu không có lý do hợp pháp.

Hành xử chuyên nghiệp (Professional Behavior): Tránh mọi hành vi làm giảm uy tín nghề nghiệp.

Những nguyên tắc này giúp kiểm toán viên nhận diện, đánh giá và ứng phó với các tình huống rủi ro đạo đức trong thực tiễn hành nghề.

3. Trách nhiệm kiểm toán viên trong phát hiện và phòng chống gian lận

Theo Chuẩn mực kiểm toán quốc tế ISA 240, gian lận là hành vi cố ý làm sai lệch thông tin tài chính nhằm thu lợi hoặc che giấu sự thật.

Kiểm toán viên không chịu trách nhiệm chính trong việc ngăn chặn gian lận, nhưng có nghĩa vụ phát hiện các dấu hiệu gian lận trọng yếu ảnh hưởng đến báo cáo tài chính.

Cụ thể, trách nhiệm của kiểm toán viên bao gồm:

Đánh giá rủi ro gian lận: Phân tích các khu vực có khả năng gian lận cao (doanh thu, hàng tồn kho, chi phí, dự phòng, v.v.).

Thu thập bằng chứng kiểm toán: Sử dụng kỹ thuật xác minh độc lập, kiểm tra chéo và phỏng vấn nhân sự chủ chốt.

Duy trì thái độ hoài nghi nghề nghiệp (Professional Skepticism): Không tin tưởng tuyệt đối vào ban giám đốc hoặc hệ thống kiểm soát nội bộ.

Báo cáo kịp thời: Nếu phát hiện gian lận trọng yếu, kiểm toán viên có nghĩa vụ thông báo cho ban quản trị và các cơ quan quản lý có thẩm quyền.

4. Những thách thức về đạo đức trong bối cảnh hiện nay

Trong kỷ nguyên số và toàn cầu hóa, kiểm toán viên đang đối mặt với nhiều thách thức mới về đạo đức, bao gồm:

Áp lực từ khách hàng và lợi ích thương mại: Một số công ty kiểm toán có thể “nương tay” để giữ hợp đồng.

Xung đột lợi ích trong dịch vụ phi kiểm toán: Khi kiểm toán viên vừa cung cấp dịch vụ tư vấn, vừa kiểm toán cùng một khách hàng.

Ứng dụng công nghệ và AI: Các công cụ số giúp phát hiện gian lận nhanh hơn, nhưng cũng làm phát sinh rủi ro về quyền riêng tư và sai lệch dữ liệu.

Vấn đề độc lập trong môi trường kiểm toán toàn cầu: Khi các công ty đa quốc gia hoạt động tại nhiều quốc gia có chuẩn mực đạo đức khác nhau.

5. Giải pháp nâng cao đạo đức và trách nhiệm nghề nghiệp

Để tăng cường tính minh bạch và phòng chống gian lận, ngành kiểm toán cần:

Đào tạo đạo đức nghề nghiệp liên tục: Cập nhật chuẩn mực IESBA, ISA, và quy định của quốc gia.

Tăng cường giám sát và kiểm tra chất lượng kiểm toán: Do các tổ chức nghề nghiệp và cơ quan nhà nước thực hiện.

Ứng dụng công nghệ kiểm toán số (Data Analytics, AI): Hỗ trợ phát hiện bất thường nhanh hơn và khách quan hơn.

Xây dựng văn hóa liêm chính trong tổ chức: Đặt đạo đức lên trên lợi nhuận ngắn hạn.

Khuyến khích tố giác gian lận (Whistleblowing): Bảo vệ người tố cáo và khuyến khích minh bạch.

6. Kết luận

Đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm của kiểm toán viên không chỉ là yêu cầu về pháp lý mà còn là nền tảng bảo vệ uy tín của ngành kiểm toán.

Trong thời đại mà niềm tin công chúng đang bị thử thách bởi các vụ gian lận tài chính, mỗi kiểm toán viên cần duy trì tinh thần độc lập, trung thực và hoài nghi nghề nghiệp — đó chính là “lá chắn” mạnh nhất để bảo vệ sự minh bạch của thị trường tài chính toàn cầu.