Kế toán hành vi – Khi con người là “biến số ẩn” trong báo cáo tài chính

VCA Yến ACC

6 thg 11, 2025

Khi nhắc đến kế toán, ta thường nghĩ ngay đến những con số chính xác tuyệt đối, những bảng cân đối lạnh lùng và quy tắc không sai một dấu phẩy. Nhưng ít ai nhận ra rằng, đằng sau mỗi con số là một con người — với cảm xúc, niềm tin, áp lực, và cả định kiến riêng. Chính điều đó khiến cho báo cáo tài chính không chỉ là bản ghi chép của thực tế, mà còn là tấm gương phản chiếu tâm lý của những người tạo ra nó. Đó là lý do “Kế toán hành vi (Behavioral Accounting)” ra đời — một góc nhìn mới, nơi con người trở thành biến số thật sự trong thế giới tưởng như chỉ toàn logic.

1. Khi lý trí không còn tuyệt đối trong những con số

Người làm kế toán, dù chuyên nghiệp đến đâu, cũng chịu ảnh hưởng bởi tâm lý và cảm xúc: sợ bị kiểm toán “bắt lỗi”, muốn làm đẹp báo cáo để làm hài lòng sếp, hay đơn giản là mệt mỏi sau mùa quyết toán.

Những yếu tố tưởng như cá nhân ấy lại có sức chi phối đáng kể đến cách ghi nhận, ước tính và trình bày số liệu tài chính.

Chẳng hạn:

Khi lạc quan, kế toán có xu hướng ước tính doanh thu cao hơn thực tế.
Khi bi quan hoặc chịu áp lực, họ trích lập dự phòng nhiều hơn cần thiết.
Khi sợ sai, họ chọn phương án an toàn thay vì tối ưu.

Và thế là, những con số tưởng khách quan lại bắt đầu… “mang hơi người”.

2. Kế toán hành vi – nghiên cứu con người trong thế giới tài chính

Kế toán hành vi (Behavioral Accounting) là lĩnh vực kết hợp giữa kế toán – tâm lý học – kinh tế học hành vi, nhằm hiểu cách nhận thức, cảm xúc và động cơ ảnh hưởng đến quyết định tài chính.

Các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng, con người không hành xử hoàn toàn lý trí như mô hình kinh tế cổ điển mô tả. Kế toán viên, kiểm toán viên, nhà quản lý – ai cũng có “bias” (thiên kiến) riêng.

Một số thiên kiến phổ biến trong nghề kế toán:

Confirmation bias: chỉ tìm bằng chứng ủng hộ số liệu mình tin là đúng.
Anchoring bias: dựa quá nhiều vào con số ban đầu khi ước tính.
Overconfidence bias: tự tin rằng báo cáo của mình “ổn” dù chưa kiểm tra kỹ.

Nhận diện được những “lệch chuẩn vô hình” này giúp nghề kế toán tiến gần hơn đến trung thực thực chất, chứ không chỉ trung thực theo hình thức.

3. Vì sao doanh nghiệp cần quan tâm đến kế toán hành vi

Bởi vì sai sót không chỉ đến từ hệ thống – mà đến từ con người. Một quy trình kiểm soát chặt chẽ đến đâu cũng có thể thất bại nếu người thực hiện đưa cảm xúc cá nhân vào số liệu.

Ngược lại, khi hiểu tâm lý kế toán viên, doanh nghiệp có thể:

Xây dựng môi trường làm việc minh bạch, giảm áp lực che giấu lỗi.
Thiết kế quy trình kiểm soát giúp “chặn” các thiên kiến nhận thức.
Đào tạo nhân sự không chỉ về kỹ năng nghiệp vụ mà còn về tư duy phản biện và nhận thức bản thân.

4. Tương lai của kế toán: hiểu con người để hiểu con số

Trong thời đại AI và tự động hóa, phần mềm có thể ghi nhận giao dịch nhanh hơn con người, nhưng AI vẫn chưa hiểu được “vì sao” con người lại chọn cách ghi nhận đó. Chính ở chỗ này, kế toán hành vi trở thành “lợi thế con người” cuối cùng của nghề kế toán.

Bởi vì chỉ con người mới nhận ra những sai lệch đến từ tâm lý – và cũng chỉ con người mới điều chỉnh được chúng.

5. Kết luận

Kế toán không còn là nghề của những con số vô tri. Đó là nghề của những người hiểu sâu về hành vi, niềm tin và động cơ đằng sau con số.

Khi con người là biến số, điều quan trọng không phải là loại bỏ sai lệch, mà là nhận ra và quản lý chúng.

Và có lẽ, chính lúc đó, báo cáo tài chính mới thật sự phản ánh “sự thật” – không chỉ của doanh nghiệp, mà cả của con người trong doanh nghiệp ấy.

Công ty AGS cảm ơn bạn đã dành thời gian để đọc bài viết này. Hy vọng bạn đã có được những thông tin bổ ích. Hãy tiếp tục theo dõi chúng tôi để cập nhật thêm nhiều thông tin cũng như cơ hội việc làm tại AGS nhé.