Các hình thức gian lận trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp

AGS Thuy Han

2 thg 4, 2025

Công ty Kế toán AGS Việt Nam hoạt động trong lĩnh vực tư vấn và cung cấp dịch vụ Kế toán, Kiểm toán, Thuế, Tư vấn quản lý, chuyển đổi và tái cơ cấu doanh nghiệp.

Trong bài viết này công ty AGS sẽ chia sẻ về chủ đề Các hình thức gian lận trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp. Gian lận trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp là một trong những vấn đề được quan tâm đặc biệt hiện nay. Bài viết trao đổi tổng quan liên quan đến gian lận trên báo cáo tài chính, các hình thức điển hình trong gian lận và một số hàm ý cho các doanh nghiệp ở Việt Nam.

Bài viết có các từ viết tắt như sau: Báo cáo tài chính (BCTC)

Cùng tìm hiểu kĩ hơn về chủ đề này qua bài viết dưới đây nhé!

I. Tổng quan về gian lận trên báo cáo tài chính

1. Gian lận trên báo cáo tài chính là gì?

Gian lận báo cáo tài chính (BCTC) liên quan đến việc lãnh đạo các cấp cố tình trình bày sai hoặc trình bày không thích hợp hoặc che đậy những sai phạm liên quan đến BCTC.

Trong khi đó, theo Hiệp hội các nhà điều tra gian lận (2016), gian lận trên BCTC là trường hợp các thông tin trên BCTC bị bóp méo, phản ánh không trung thực tình hình tài chính của doanh nghiệp (DN) một cách cố ý nhằm lường gạt người sử dụng thông tin. Trong số các hình thức gian lận trên, các nhà nghiên cứu tập trung nhiều vào gian lận về lập BCTC.

Như vậy, gian lận trên BCTC là sự trình bày sai lệch có chủ định các thông tin trên BCTC, do một hoặc nhiều người trong Ban Giám đốc công ty, các nhân viên hoặc bên thứ ba thực hiện.

2. Biểu hiện của gian lận trên Báo cáo tài chính

Theo các chuyên gia tài chính, gian lận trên BCTC của doanh nghiệp thường biểu hiện dưới dạng chung như sau:

Xử lý chứng từ theo ý chủ quan: Xuyên tạc, làm giả, sửa đổi chứng từ và tài liệu liên quan đến BCTC.
Che giấu hoặc cố ý bỏ sót các thông tin, tài liệu hoặc nghiệp vụ kinh tế làm sai lệch BCTC.
Ghi chép các nghiệp vụ không đúng sự thật.
Cố ý áp dụng sai các chuẩn mực, nguyên tắc, phương pháp và chế độ kế toán, chính sách tài chính.
Cố ý tính toán sai về mặt số học để làm sai lệch BCTC hoặc đem lại lợi ích cá nhân.

3. Sự khác biệt giữa gian lận và sai sót trên Báo cáo tài chính

Sai sót là những lỗi hoặc sự nhầm lẫn không cố ý nhưng có ảnh hưởng đến BCTC. Khác với gian lận do cố ý, sai sót biểu hiện dưới dạng: Lỗi tính toán về số học hay ghi chép sai; Bỏ sót hoặc hiểu sai dẫn đến làm sai lệch các khoản mục hoặc các nghiệp vụ kinh tế do trình độ, hiểu biết hạn chế; Áp dụng sai các chuẩn mực, nguyên tắc, phương pháp kế toán, chính sách tài chính do hạn chế về năng lực...

Theo các chuyên gia tài chính, gian lận và sai sót đều là những sai phạm tiềm ẩn trong BCTC của DN. Việc phát hiện và nhận biết, gian lận thường khó khăn hơn những sai sót, vì gian lận thường được che giấu bằng hành vi cố ý, tinh vi.

4. Dấu hiệu nhận biết gian lận trên Báo cáo tài chính.

Doanh nghiệp có cơ cấu sở hữu phức tạp, sở hữu chéo, thành lập nhiều công ty con (để thực hiện một nhiệm vụ không minh bạch nào đó);
Lợi nhuận vượt trội bất thường trong một lĩnh vực hoạt động thông thường;
Doanh thu từ hoạt động kinh doanh liên tục âm, được bù đắp vào từ dòng tiền của hoạt động tài chính (tăng vốn);
Lợi nhuận đột ngột tăng cao bất thường, lợi nhuận chủ yếu không đến từ doanh thu mà lại đến từ việc bán tài sản,
Thay đổi người đại diện theo pháp luật, kế toán trưởng.

II. Các hình thức gian lận trên Báo cáo tài chính

Gian lận trên báo cáo tài chính có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau. Dưới đây là một số hình thức phổ biến mà doanh nghiệp cần đặc biệt lưu ý:

1. Thổi phồng doanh thu

Doanh nghiệp có thể ghi nhận doanh thu không có thật hoặc ghi nhận doanh thu trước khi đủ điều kiện để làm tăng lợi nhuận. Một số hình thức bao gồm:

Ghi nhận doanh thu khi chưa hoàn tất nghĩa vụ cung cấp hàng hóa/dịch vụ.
Ghi nhận các giao dịch nội bộ giữa các công ty con như là doanh thu thật.
Khai khống doanh thu từ khách hàng không có thật.

2. Giảm chi phí hoặc che giấu chi phí

Một số doanh nghiệp có thể cố tình trì hoãn ghi nhận chi phí hoặc che giấu chi phí để làm tăng lợi nhuận, bao gồm:

Không ghi nhận đầy đủ các khoản chi phí phát sinh trong kỳ.
Phân bổ chi phí sang các kỳ kế toán sau để làm đẹp báo cáo tài chính.
Chuyển chi phí thành tài sản để trì hoãn ghi nhận chi phí.

3. Làm giả tài sản và nợ phải trả

Doanh nghiệp có thể tạo ra các tài sản không có thật hoặc làm giả giá trị tài sản để tăng giá trị công ty:

Khai khống giá trị tài sản cố định hoặc hàng tồn kho.
Không ghi nhận đầy đủ các khoản nợ phải trả nhằm che giấu nghĩa vụ tài chính.
Ghi nhận khoản đầu tư không có thật.

4. Thay đổi chính sách kế toán không hợp lý

Một số doanh nghiệp cố tình thay đổi chính sách kế toán theo hướng có lợi để tạo ra lợi nhuận cao hơn:

Áp dụng phương pháp khấu hao tài sản không hợp lý.
Điều chỉnh tỷ lệ dự phòng nợ xấu hoặc hàng tồn kho thấp hơn thực tế.
Thay đổi nguyên tắc kế toán mà không có cơ sở rõ ràng.

5. Lập báo cáo tài chính giả mạo

Một số trường hợp nghiêm trọng hơn, doanh nghiệp có thể lập báo cáo tài chính giả mạo với số liệu hoàn toàn không có thật nhằm lừa dối nhà đầu tư, ngân hàng và các bên liên quan.

III. Một số biện pháp phòng chống gian lận trên Báo cáo tài chính

Để hạn chế rủi ro gian lận, doanh nghiệp có thể áp dụng các biện pháp sau:

1. Tăng cường kiểm soát nội bộ

Hệ thống kiểm soát nội bộ vững mạnh giúp ngăn chặn các hành vi gian lận từ bên trong. Các biện pháp bao gồm:

Phân chia rõ ràng trách nhiệm và quyền hạn.
Thực hiện kiểm tra chéo giữa các bộ phận kế toán và kiểm toán nội bộ.
Xây dựng quy trình báo cáo minh bạch, có sự giám sát độc lập.

2. Áp dụng kiểm toán nội bộ và kiểm toán độc lập

Việc kiểm toán định kỳ giúp phát hiện sớm các dấu hiệu gian lận:

Doanh nghiệp nên thuê kiểm toán viên độc lập để đánh giá báo cáo tài chính.
Kiểm toán nội bộ cần được thực hiện thường xuyên để phát hiện sai phạm.
Báo cáo kiểm toán phải đảm bảo tính minh bạch, công khai.

3. Tuân thủ chuẩn mực kế toán và pháp luật

Doanh nghiệp cần tuân thủ các chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS) hoặc quốc tế (IFRS) để đảm bảo tính trung thực của báo cáo tài chính.
Thực hiện đúng các quy định của pháp luật về thuế, tài chính và kế toán.
Đào tạo đội ngũ nhân viên kế toán, kiểm toán có đạo đức nghề nghiệp cao.

4. Sử dụng công nghệ trong quản lý tài chính

Ứng dụng phần mềm kế toán và hệ thống ERP để quản lý tài chính minh bạch.
Áp dụng công nghệ blockchain và trí tuệ nhân tạo (AI) để kiểm tra, phát hiện dấu hiệu gian lận.
Lưu trữ và kiểm soát dữ liệu tài chính trên nền tảng bảo mật cao để tránh giả mạo.

IV. Kết luận

Gian lận trên báo cáo tài chính là một vấn đề nghiêm trọng có thể gây hậu quả lớn đối với doanh nghiệp, nhà đầu tư và nền kinh tế. Việc nhận diện các hình thức gian lận và áp dụng các biện pháp phòng ngừa sẽ giúp doanh nghiệp duy trì tính minh bạch và phát triển bền vững. Bằng cách tăng cường kiểm soát nội bộ, tuân thủ chuẩn mực kế toán và ứng dụng công nghệ, doanh nghiệp có thể bảo vệ uy tín và tạo dựng niềm tin với các bên liên quan.