Case Study: Vụ bê bối Toshiba – Khi áp lực lợi nhuận làm lung lay đạo đức kế toán

HCM HÂN ACC

30 thg 10, 2025

Trong thế giới tài chính – kế toán, những con số trên báo cáo tài chính không chỉ phản ánh kết quả kinh doanh, mà còn là thước đo của niềm tin và đạo đức nghề nghiệp. Tuy nhiên, lịch sử đã nhiều lần chứng kiến việc các tập đoàn lớn đánh mất niềm tin ấy chỉ vì một mục tiêu tưởng chừng vô hại: “lợi nhuận”.

Một trong những ví dụ điển hình là vụ bê bối kế toán của Toshiba năm 2015 – sự kiện khiến thế giới kinh doanh chấn động. Từ vị thế biểu tượng công nghệ của Nhật Bản, Toshiba bỗng trở thành bài học đau đớn cho toàn ngành kế toán và kiểm toán toàn cầu.

I. Từ biểu tượng uy tín đến cú ngã lịch sử

Trong nhiều thập kỷ, Toshiba là niềm tự hào của Nhật Bản – một tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới, nổi tiếng với sự sáng tạo và kỷ luật. Với hơn 140 năm lịch sử, Toshiba từng được xem là biểu tượng cho chất lượng và tinh thần “Monozukuri” – niềm đam mê sáng tạo sản phẩm hoàn hảo của người Nhật.

Thế nhưng vào năm 2015, mọi thứ sụp đổ khi Toshiba bị phát hiện gian lận kế toán lên tới 1,2 tỷ USD, kéo dài trong suốt 7 năm.

Sự kiện này không chỉ khiến hàng loạt lãnh đạo cấp cao từ chức, mà còn làm lung lay niềm tin của công chúng đối với toàn bộ hệ thống doanh nghiệp Nhật.

Đây không đơn thuần là câu chuyện về con số, mà là bi kịch của đạo đức và văn hóa doanh nghiệp – nơi áp lực lợi nhuận đã trở thành nguyên nhân gốc rễ của gian lận.

II. Diễn biến vụ bê bối kế toán tại Toshiba

1. Thời gian và quy mô gian lận

Từ năm 2008 đến 2015, Toshiba thực hiện hàng loạt thủ thuật kế toán tinh vi nhằm thổi phồng lợi nhuận trong các mảng kinh doanh trọng yếu như năng lượng, điện tử và cơ sở hạ tầng.

Theo báo cáo điều tra độc lập, tổng lợi nhuận bị khai khống lên tới 1,2 tỷ USD, biến Toshiba thành một “tấm gương ngược” trong lịch sử kế toán hiện đại.

2. Thủ đoạn kế toán được sử dụng

Ghi nhận doanh thu sớm khi hợp đồng chưa hoàn thành.

Trì hoãn ghi nhận chi phí, giúp kết quả kinh doanh nhìn “đẹp” hơn.

Điều chỉnh ước tính kế toán và khấu hao để giảm chi phí trong kỳ.

Thao túng báo cáo nội bộ trước khi công bố, nhằm làm hài lòng lãnh đạo cấp cao.

Những hành vi này được thực hiện có hệ thống, lan rộng nhiều bộ phận mà không bị phát hiện trong nhiều năm – bởi bộ phận kiểm toán nội bộ không đủ độc lập để phản biện.

3. Áp lực từ văn hóa doanh nghiệp

Một yếu tố đặc trưng trong vụ việc Toshiba là văn hóa “không được thất bại” của doanh nghiệp Nhật.

Khẩu hiệu “Achieve the target no matter what” (“Phải đạt chỉ tiêu bằng mọi giá”) đã trở thành mệnh lệnh ngầm. Nhân viên hiểu rằng báo cáo xấu đồng nghĩa với thất bại, nên mọi người chọn im lặng hoặc tìm cách “điều chỉnh số liệu”.

Khi vụ việc bị phanh phui, CEO Hisao Tanaka cùng nhiều lãnh đạo cấp cao buộc phải từ chức. Giá cổ phiếu Toshiba lao dốc, giá trị thị trường “bốc hơi” hàng tỷ USD, còn hình ảnh doanh nghiệp thì tổn hại không thể cứu vãn.

4. Hậu quả nặng nề

Sau khi vụ việc bị phanh phui, Toshiba phải sửa lại toàn bộ báo cáo tài chính trong 7 năm liên tiếp, khiến giá trị lợi nhuận sụt giảm nghiêm trọng.

Hơn 8 lãnh đạo cấp cao, bao gồm Chủ tịch kiêm CEO Hisao Tanaka, buộc phải từ chức để nhận trách nhiệm.

Giá cổ phiếu Toshiba lao dốc hơn 40%, khiến vốn hóa thị trường “bốc hơi” hàng tỷ USD.

Không chỉ thiệt hại về tài chính, Toshiba còn đánh mất niềm tin của nhà đầu tư và công chúng, đồng thời bị Ủy ban Chứng khoán Nhật Bản phạt hàng triệu USD vì vi phạm quy định công bố thông tin.

Tập đoàn cũng phải tái cấu trúc toàn diện, cắt giảm nhân sự và bán bớt nhiều mảng kinh doanh truyền thống như máy tính, TV và bán dẫn – vốn từng là biểu tượng của thương hiệu Toshiba.

Vụ bê bối này trở thành một trong những khủng hoảng lớn nhất lịch sử doanh nghiệp Nhật Bản, chỉ sau Enron của Mỹ, để lại bài học đắt giá về đạo đức, quản trị và kiểm soát nội bộ.

III. Góc nhìn kế toán – Khi nguyên tắc bị bẻ cong

Dưới góc độ chuyên môn, vụ bê bối Toshiba cho thấy sự vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc kế toán cơ bản, đặc biệt là:

Nguyên tắc phù hợp: Doanh thu và chi phí không được ghi nhận đúng kỳ, khiến kết quả kinh doanh bị bóp méo.

Nguyên tắc thận trọng: Các khoản lỗ và rủi ro tiềm ẩn bị cố tình bỏ qua để “làm đẹp” lợi nhuận.

Nguyên tắc nhất quán: Chính sách kế toán bị thay đổi tùy tiện theo từng giai đoạn nhằm đạt chỉ tiêu lợi nhuận.

Nguyên tắc trọng yếu: Các sai lệch lớn trong báo cáo tài chính bị che giấu, làm sai lệch thông tin cho nhà đầu tư.

Về bản chất, các hành vi gian lận này làm mất đi tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính – điều được xem là mục tiêu tối thượng của kế toán, dù “trung thực” không phải là một nguyên tắc được nêu riêng trong hệ thống VAS.

Hệ thống kiểm toán nội bộ của Toshiba yếu kém, thiếu tính độc lập, dẫn đến việc các sai phạm không được phát hiện hoặc bị cố tình làm ngơ.

Điều này cho thấy, dù chuẩn mực có đầy đủ đến đâu, nếu thiếu đạo đức và tính minh bạch, kế toán vẫn có thể trở thành công cụ để che giấu sự thật.

IV. Khi đạo đức nghề nghiệp bị thử thách

Đằng sau những con số sai lệch là cuộc khủng hoảng đạo đức nghề kế toán.

Vụ việc Toshiba cho thấy kiến thức kỹ thuật không đủ bảo vệ một kế toán viên trước áp lực – chỉ đạo đức và lòng trung thực mới giúp họ giữ vững giá trị nghề nghiệp.

Theo Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp kế toán quốc tế (IFAC Code), năm nguyên tắc cốt lõi cần được duy trì gồm:

Chính trực (Integrity) – trung thực trong mọi hành động.

Khách quan (Objectivity) – không để lợi ích cá nhân chi phối phán đoán.

Năng lực chuyên môn và sự cẩn trọng cần thiết (Professional Competence and Due Care) – hành nghề dựa trên tiêu chuẩn cao nhất.

Bảo mật (Confidentiality) – giữ kín thông tin nhưng không bao che sai phạm.

Hành vi chuyên nghiệp (Professional Behavior) – tuân thủ pháp luật và chuẩn mực xã hội.

Trong case Toshiba, chính trực và khách quan là hai giá trị bị tổn hại sâu sắc nhất. Khi nhân viên và kế toán viên cùng “thỏa hiệp” với sai phạm, gian lận dần trở thành điều bình thường.

Điều nguy hiểm không phải là một lần sai, mà là sự im lặng tập thể trước cái sai.

“Đạo đức nghề nghiệp không chỉ là tuân thủ quy định, mà là dám giữ lương tâm nghề nghiệp – ngay cả khi điều đó khiến ta đơn độc.”

V. Kết luận: Lợi nhuận có thể đo bằng tiền, nhưng niềm tin thì không

Vụ bê bối Toshiba là minh chứng rõ ràng rằng áp lực lợi nhuận có thể đánh gục mọi nguyên tắc nếu đạo đức bị xem nhẹ. Khi doanh nghiệp đặt thành tích lên trên trung thực, hậu quả không chỉ là thiệt hại tài chính mà còn là sự sụp đổ của niềm tin – thứ tài sản vô hình nhưng quý giá nhất của mọi tổ chức.

Hy vọng qua bài viết trên, bạn đọc có thể hiểu rõ hơn về vụ bê bối kế toán tại Toshiba, cũng như nhận thức sâu sắc hơn về vai trò của đạo đức nghề nghiệp trong lĩnh vực kế toán – kiểm toán.

Từ case study này, chúng ta có thể thấy rằng việc tuân thủ chuẩn mực kế toán và duy trì tính trung thực trong báo cáo tài chính không chỉ giúp doanh nghiệp phát triển bền vững mà còn củng cố niềm tin từ nhà đầu tư, đối tác và xã hội.

Nếu bạn thấy nội dung hữu ích, đừng ngần ngại theo dõi chúng tôi để cập nhật thêm nhiều case study thực tế, kiến thức kế toán – tài chính, và cơ hội nghề nghiệp hấp dẫn tại AGS nhé.